جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

لازمۀ عینی‌سازی فرهنگ معیار قرآنی در جامعه، فهم دقیق نگاه آسیب‌شناسانۀ قرآن نسبت به فرهنگ عمومی و راهیافت به راهکارهای فرهنگی این منبع الهی است. مسئلۀ پژوهش حاضر آن است که قرآن کریم در برابر باستان‌گرایی موجود در فرهنگ و جامعۀ زمانه، چه نوع مواجهه‌ای داشته است؟ بر اساس یافته‌های پژوهش حاضر به روش تفسیر درون‌متنی و برون‌متنی، سبک مواجهۀ قرآن در بُعد معیار مواجهه، شامل هم‌سنجی با معیار عقلی و معیار علمی و معیار دینی است. در بُعد ساختار مواجهه نیز، زمینه‌یابی، پیامدسنجی، ساحت‌شناسی و جایگزین‌سازی قابل‌توجه است؛ ازاین‌رو، کتاب وحی در راستای گسترش فرهنگ توحیدی، در برابر فرهنگ جاهلی باستانی «امّت آباء»، فرهنگی عقلانی علمی الهی به نام «ملّت أب» را تحدید و تعریف می‌کند. خلاصه آنکه قرآن کریم در آسیب‌شناسی فرهنگی جامعه، آسیب واحد را هم‌زمان در جامعۀ معاصر و جوامع تاریخی دنبال می‌کند و بدین‌سان ریشه‌های تاریخی آسیب را هم در نظر می‌گیرد.

دربارۀ نقش مطالعات تاریخی و فرهنگی در فهم قرآن و به‌طور خاص آیات‌الاحکام، طیفی از دیدگاه‌ها وجود دارد و هریک بر مبانی و دلایل ویژه خود تأکید می‌کند؛ از یک سو، نواندیشانی چون نصر حامد ابوزید و مجتهد شبسستری معتقدند فهم صحیح این دست آیات در گرو مطالعات تاریخی و فرهنگی عصرنزول قرآن کریم است و کاربردی کردن احکام آن نیازمند ترجمۀ فرهنگی است و از سوی دیگر، قرآن‌پژوهانی مانند علامۀ طباطبایی و آیت‌الله جوادی آملی برآنند که قرآن‌ کریم در دلالت خود تامّ و مستقل است و با استفاده از قرائن پیوسته می‌توان به فهمی اولیه از مراد الهی دست یافت. هدف از این پژوهش ارائۀ مدلی است که بر اساس معیارهای تأثیرگذار در تعیین وابستگی فهم آیات به فرهنگ عصر نزول، هر آیۀ حاوی حکم عملی را به‌عنوان ورودی مدل ارزیابی کند و خروجی آن تعیین وضعیت آیه به یکی از دو ‌حالت مستقل و وابسته باشد. به این منظور و با روش توصیفی‌تحلیلی، دیدگاه‌ها و مباحثات محققان شاخص در این مبحث را مطالعه و معیارهای تعیین‌کننده را از آن استخراج و درنهایت مدل ارزیابی را به‌صورت نمودار درخت تصمیم نمایش داده‌ایم. این نمودار حاوی عناصر مدل و روابط میان آن‌هاست. این مدل، قابلیت ارزیابی مؤلفه‌های حاکم بر آیات‌الاحکام را فراهم آورده است. این مؤلفه‌ها شامل هشت ویژگی یا عنصر و چهار قاعده یا رابطه است که بر اساس ارزیابی این هشت ویژگی برای آیۀ فقهی ورودی مدل، خروجی مدل که وابستگی یا استقلال آن آیه از مطالعات فرهنگی تخصصی است، تعیین می‌شود.

قدرت‌گیری شاه‌اسماعیل صفوی (930-907ق) و تشکیل سلسلۀ صفویان، یکی از مهم‌ترین حوادث تاریخ ایران محسوب می‌شود. مورخان دورۀ صفوی به‌طور ویژه به این حادثه توجه کرده‌اند و درنتیجه، به یکی از محورهای مهم تاریخ‌نگاری صفویان تبدیل شده است. مهم‌ترین و غالب‌ترین دیدگاه حاکم بر بازتاب این حادثه در جریان تاریخ‌نگاری صفویان، ارائۀ روایت دینی و مذهبی از این رویداد بوده است. این نوع نگاه، متأثر از نگرش دینی حاکم بر جریان تاریخ‌نگاری ایران به‌طور عام و ماهیت مذهبی صفویان به‌صورت خاص بوده و در همین راستا، استفاده از آیات قرآن کریم مهم‌ترین محور روایت مورخان صفوی از قدرت‌گیری شاه‌اسماعیل قرار گرفته است. مسئلۀ اصلی این پژوه، بررسی نقش آیات قرآن در روایت تاریخ‌نگاری صفویان از قدرت‌گیری شاه‌اسماعیل است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که روایت آیه‌نگارانۀ مورخان صفوی از قدرت‌گیری شاه‌اسماعیل در پنج مؤلفه انعکاس یافته است: مشروعیت‌بخشی به حکومت، روایت آیه‌نگارانه از پیروزی‌های شاه‌اسماعیل، توصیف مخالفان، ایجاد شباهت میان احوال شاه‌اسماعیل و پیامبران الهی و درنهایت، توجیه اقدامات اغلب خشن شاه‌اسماعیل. مشروعیت‌بخشی مهم‌ترین دغدغۀ مورخان صفوی بود و دو محور داشت: نخست مشروعیت دادن به کلیت حکومت صفویان و دوم مشروعیت‌بخشی به حکومت و اقدامات شاه‌اسماعیل. مورخان صفوی در همین جهت تلاش داشتند از آیات همسو با این اهداف استفاده کنند.

هدف این پژوهش بازآفرینی مدل تربیت رسانه‌ای مبتنی بر آموزه‌های تربیتی قرآن کریم است. به این منظور، از روش تحقیق کیفی مبتنی بر روش نظریۀ برخاسته از داده‌ها که شامل سه مرحلۀ کدگذاری باز، محوری و گزینشی، همراه با بهره‌گیری از رویکرد سیستماتیک استراووس و کوربین استفاده شده است. در این راستا، با صاحب‌نظران و اساتید حوزۀ تربیت و رسانه تا مرحلۀ اشباع نظری داده‌ها، هفده مصاحبۀ عمیق و نیمه‌ساختاریافته با استفاده از نمونه‌گیری نظری، انجام شد. سپس آیاتی از قرآن که به‌گونه‌ای به مفهوم تربیت اشاره دارد با نرم‌افزار کاوشگر قرآنی شمس استخراج و تفسیر نهایی مدل با یافته‌های مبتنی بر محتوای انتخاب‌شده از قرآن انجام شد. با توجه به لزوم بررسی و تطبیق تخصصی یافته‌های کیفی و تفسیر آن مبتنی بر آیات قرآن، پس از اطمینان از اعتبار مدل تفسیرهای انجام‌شده، نتایج به ده نفر از متخصصان حوزۀ رسانه و مفسران قرآن ارائه شد. با توجه به توسعۀ روزافزون رسانه‌ها و کارآمدی آموزه‌های قرآن کریم در همۀ حوزه‌های هدایت بشر، از جمله تربیت، به نظر می‌رسد در حوزۀ رسانه به الگوی تربیتی رسانه‌ای نیاز داریم. در این پژوهش، با توجه به نتایج به‌دست‌آمده و انطباق آن بر آموزه‌های تربیتی رسانه‌ای قرآن، بازتعریفی کاربردی در حوزۀ تربیت رسانه استخراج کرده‌ایم که می‌توان از آن به‌عنوان یکی از شئون مهم تربیت در عصر حاضر نام برد.

قرآن کریم اصلی‌ترین منبع دین اسلام است و برای پیروان خود راهنمایی‌های بسیاری در حوزه‌های فردی و اجتماعی ارائه داده است. این کتاب وجود طبقات متفاوت در جامعه را پذیرفته است؛ ازاین‌رو شاهدیم که در برخی از آیات، گروه‌های مختلفی مخاطب قرار می‌گیرند یا عتاب می‌شوند. طبقۀ اشراف یکی از مهم‌ترین طبقات در هر جامعه است؛ زیرا با توجه به نحوۀ رفتار خود می‌تواند اثرگذاری مثبت یا منفی داشته باشد. قرآن کریم 28 مرتبه به واژۀ «ملأ»، به‌‌عنوان یکی از مهم‌ترین مفاهیم اشرافی‌گری، اشاره کرده است. این پژوهش در پی آن است تا با رویکردی توصیفی و از طریق مطالعۀ کتابخانه‌ای و پس از بررسی لغوی مادۀ «ملأ»، دریابد قرآن کریم برخورد این گروه با دعوت پیامبران را چگونه روایت می‌کند و قرآن‌پژوهان در طول تاریخ از این روایت چه برداشتی داشته‌اند؟ از یافته‌های پژوهش می‌توان به نقش کلیدی راغب اصفهانی در ترویج معنای مشهور اصطلاح «ملأ» در میان مفسران و دیگر لغویان اشاره کرد؛ همچنین با بررسی آیات قرآن می‌توان با جایگاه اجتماعی این گروه و برخی ویژگی‌های رفتاری ایشان و نیز صفت‌هایی که قرآن به آن‌ها نسبت داده است، آشنا شد.

محوری‌ترین عامل آرامش روان، ذکر خداوند بلندمرتبه است. خداوند در سورۀ احزاب می‌فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکرُوا اللّهَ ذِکراً کثِیراً وَ سَبِّحُوهُ بُکرَةً وَ أَصِیلاً» (احزاب:41ـ42). پیام این دو آیه آن است که عبادت و نیایش سبب آرامش روحی و اطمینان و سلامت روانى است و آدمی را از اضطراب و دلهره مصون نگه می‌دارد. در آیۀ دیگری آمده است: «أَلا بِذِکرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» (رعد:28)؛ این آیه نیز در سه جبهۀ طبیعت و اجتماع و نفس به انسان نیرو مى دهد. پژوهش حاضر با هدف بررسی اذکار پرکاربرد، مراحل و مراتب ذکر و تأثیر ذکر بر فرهنگ عبادت انجام گرفته است. مطالعۀ حاضر از نوع کیفی است و به روش هفت‌مرحله‌ای سنتزپژوهی ساندلوسکی و با استفاده از روش‌های کدگذاری باز و محوری انجام شده است. واحد تحلیل، قرآن و کتب معتبر مذهبیِ مشتمل بر اذکار است. نویسنده برای فراهم آوردن اطلاعات موردنیاز، از کاربرگی که خود طراحی کرده استفاده نموده و برای اطمینان از نحوۀ کدگذاری‌ها از دو نفر ارزیاب جهت کدگذاری مجدد بهره برده است. نتایج حاصل از بررسی و تحلیل مطالعات، شناسایی کد مفاهیم مرتبط با الگوی ذکردرمانی را به همراه داشته است. بیشترین اذکار، صلوات، استغفار، لا اله الا الله و آیة الکرسی است. مرحلۀ قلبی ذکر، مستلزم فراهم‌سازی مراحل و مراتب آن و استفاده از اذکار پرکاربرد و تأثیرگذار است. مراتب ذکر، علاوه بر کاهش اضطراب، سبب ارتقای فرهنگ عبادت و ارتباط معنوی می‌شود؛ بدین‌جهت الگوی ذکردرمانی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.