جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چگونگی تغییر عمیق باور مشرکان عصر نزول از انکار سرسختانه معاد تا یقین به آخرت و استقبال از مرگ در راه خدا، سؤالی در خور توجه است. چینش آیات محوری پیرامون معاد بر اساس ترتیب نزول، سبب دست‌یابی به فرایند این تحول و روش خاص قرآنی در نهادینه سازی باور معاد در جان اعراب است. براین اساس، این پژوهش به فرایند تحول‌آفرینی قرآن کریم در بعد معادباوری در سه مرحله دست یافته است. در اولین مرحله، قرآن کریم در نخستین سور مکی، با تعریف معاد و بیان اجمالی مباحث کلیدی پیرامون آن، از بعد انگیزشی جامعه را برای پذیرش حقانیت معاد آماده ساخته است. در دومین مرحله با ظهور مخالفت‌ها و شبهه افکنی‌ها، با ارائه احتجاجات روشن، به تخریب پایه‌های استدلالی مشرکان و تبیین و اثبات حقیقت معاد از بعد شناختی پرداخته است و در مرحله سوم بعد از دوران مدنی با تبیین نقش معاد باوری در رفتار مؤمنانه، در جهت تعمیق و عملیاتی ساختن معادباوری و تبیین کارکرد آن در حرکت ایمانی و رفتار سازی موحدانه گام برداشته است.

واژۀ «سورة» یکی از واژگان مشهور در آیات قرآن کریم از جمله آیات تحدی است که در آن برای اثبات اعجاز قرآن کریم و رسالت پیامبر اکرم (ص)، به هماوردی یک یا ده سوره تحدّی شده است. در تفسیر مقصود از واژۀ «سورة» در آیات قرآن کریم بین مفسران و قرآن‌پژوهان اختلاف نظر وجود دارد. بررسی دیدگاه‌های مختلف در این رابطه نشان می‌دهد در یک برآیند کلی، دو دیدگاه اصلی در این زمینه وجود دارد؛ برخی واژۀ «سورة» در قرآن کریم را به معنای "بخش مستقل و طائفه‌ای از آیات" دانسته‌اند و برخی آن را به معنای "مجموعۀ کامل آیات آغاز شده با بسم الله" (سورۀ کامل) تفسیر کرده‌اند. در پژوهش حاضر مستندات هر دو دیدگاه گردآوری شده و با ارزیابی این ادله، این نتیجه حاصل شده است که مستندات دیدگاه تفسیر «سورة» به معنای "بخش و طائفه‌ای از آیات" دارای ضعف است و توان اثبات مدعا را ندارند؛ بر این اساس، تفسیر این واژه به معنای متداولش یعنی "مجموعۀ کامل آیات آغاز شده با بسم الله"، مناسب‌ترین وجه تفسیری دانسته شده است.

حضرت ابراهیم(علیه‌السلام) اسوه مومنان است. رفتار وگفتار آن پیامبر بزرگ با پدرخوانده‌اش، آزر وچگونگی دعوت وی به خداپرستی ومنع وی از بت‌، وهمچنین با فرزندانش، به ویژه اسماعیل، بهترین نمونه برای رفتار پدر-فرزندی به ویژه در عرصه دعوت به باورها واحکام دینی است. با بررسی آیات وارد، نُه ویژگی در ارتباط حضرت ابراهیم با آزر می‌یابیم: تأکید بر عاطفه خویشاوندی؛ طرح پرسش و دعوت به بازنگری؛ دعوت به اندیشه و دانش؛ بازگشت به فطرت پیراسته؛ حکم عقل به لزوم دفع ضرر محتمل؛ و آن گاه معرفی خداوند به صفات مهربانی و پروردگاری. وچون آزر به تهدید ونامهربانی با ابراهیم سخن گفت، ابراهیم وی را به درود، کناره‌گیری ووعده آمرزش‌خواهی پاسخ داد. این ویژگی‌ها الگویی را ترسیم می‌کنند که مبتنی بر تاکید بر روابط خانوادگی در مسیر خیرخواهی ودعوت خردمحور وتدریجی به باورهای دینی است. آیات قرآنی ویژگی‌هایی را نیز در رفتار وگفتار ومنش ابراهیم با فرزندان ودودمانش آشکار می‌کند. محور این ویژگی‌ها، حرمت نهادن به شخصیت مستقل واختیار فرزند وهمراهی همیشگی ابراهیم با فرزند است که در جلوه‌هایی همچون مشورت با فرزند، مشارکت در تجربه‌ها، ودعا ودرخواست خیر متداوم برای فرزندان، آشکار می‌شود. این پژوهش بر پایه مطالعات کتابخانه‌ای در کتاب‌های تفسیر قرآن، سیره و تاریخ؛ و تحلیل یافته‌ها برای دریافت مشخصه‌های الگوی رفتارِ پدر-فرزندی در سیره و سخن حضرت ابراهیم انجام گرفته است.

شناخت ویژگیهای شخصیتی بزرگان دینی، یکی از حوزههای پژوهشی مهم در مطالعات مربوط به ادیان و مذاهب محسوب میشود. متدینان همواره شخصیتهای برجسته دینی را به عنوان الگوی رفتاری برگزیده و سعی میکنند انطباق حداکثری بین رفتار خود و بزرگان دینی ایجاد نمایند. از میان نظریات متعددی که در حوزه روانشناسی برای توصیف روانی شخصیت انسانها معرفی شده، نظریه سنخهای روانشناختی یونگ که بعدها توسط مایرزبریگز و بریگز به صورت تیپهای 16گانهی شخصیتی توسعه یافت، به عنوان چارچوب نظری این تحقیق برای شناخت دقیقتر شخصیت حضرت علی بن ابیطالب (ع) انتخاب شده است. علیرغم آنکه تألیفات متعددی مخصوصاً در سدة اخیر به بررسی شخصیت ایشان پرداختهاند، اما در هیچ یک از این پژوهش‌ها، این نظریه به عنوان چارچوب نظری تحقیق انتخاب نشده و از این نظر، تحقیق حاضر اولین اثر از این سنخ محسوب میشود. در این تحقیق، بیانات امام علی(ع) در کتاب نهجالبلاغه با روش تحلیل محتوا بررسی و مشخص شده که شخصیت ایشان به کدام سویه در طیفهای «درونگرایی – برونگرایی»، «حسی – شهودی»، «منطقی – احساسی» و «ساختارمند – انعطاف» گرایش بیشتری داشته است. یافتههای تحقیق ما را به این نتیجه میرساند که امام علی(ع) احتمالا دارای شخصیتی درونگرا، شهودی، منطقی و ساختارمند بودند و شخصیت ایشان از نظر ادبیات تیپشناسی، به تیپ شخصیتی معمار (INTJ) نزدیکتر است.

در آیات شریفه 46 الی 49 سوره اعراف، گزارشی ویژه از برخی حقایق و وقایعِ اخروی در ارتباط با چند طیف انسانی، مطرح شده است؛ تحقیق حاضر بر آن است که با روش توصیفی تحلیلی، به این مسئلۀ سه ‌بخشی پاسخ دهد که: آیا این آیات، از واماندگانِ اخروی نیز سخن گفته‌اند؟ و در صورت مثبت بودن جواب، اولاً با چه تعبیری به ایشان اشاره شده است؟ و ثانیاً ایشان چه هویتی دارند؟ حاصل تحقیق آنکه، واماندگانِ اخروی، در این آیات شریفه، حضوری شاخص دارند، اما بر خلاف نظر جمهور اهل سنت، عنوانِ «اصحاب اعراف» ناظر بر ایشان نیست، بلکه با تعبیر «اصحاب الجنه»‌ای که هنوز وارد بهشت نشده و طمع بهشت و خوف جهنم دارند، از ایشان یاد شده است (و «اصحاب اعراف» اشاره به صدر نشینانِ صاحب منصبِ اخروی دارد). این واماندگان، اولاً طیفی منتسب به جامعه اهل ایمان، ولی دارای ضعف در ایمان و عمل‌اند به‌نحوی‌که برآیندِ نهاییِ حسنات و سیئاتشان برابر است. ثانیاً از حیث اجتماعی، در زمرۀ طبقه مستضعف هستند که طعم ظلم و تحقیر مستکبرانِ کافر را چشیده‌اند. روایاتی از اهل بیت ع، در اشاره به حقایق مزبور، پیشتاز و به غایت ممتازند.

یکی از قوانین مطرح شده در قرآن کریم که در بسیاری از آیات اعم از آیات اخلاقی، حقوقی، اجتماعی، طبیعی و ... به صورت مستقیم و غیرمستقیم بدان اشاره شده، قانون علیت است. اقسام مختلف این قانون چون علت فاعلی و غایی، مادی و صوری و ... در آیات قرآن قابل بررسی و شناسایی است. از جمله‌ی این آیات در حوزه‌ی طبیعت که در مقام بیان قانون علیت می باشد و در آن صراحتاً به علت غایی اشاره شده، آیات دلالت کننده بر ثبوت زمین به واسطه‌ی کوه‌ها می‌باشد که مکررا در سوره‌های نحل، انبیاء و لقمان مطرح شده‌اند. سیری در تفاسیر قرآن، پیرامون آیات مذکور حاکی از آنست که درک مفسران عصرهای مختلف، بویژه مفسران پیشین نسبت به این دسته از آیات با درک مفسران اخیر متفاوت است. دانشمندان علوم قرآنی در مقام بیان علت این اختلافات تفسیری، عوامل گوناگونی را مطرح نموده اند؛ اما در میان این عوامل، به گفتمان ها که به صورت ناخودآگاه بر فهم مفسر از آیات قرآن اثر می گذارند، کم تر توجه شده است. در مقاله‌ی حاضر تلاش برآنست سیر تحول آراء مفسران در مفهوم «ثبات زمین به واسطه‌ی کوه‌ها» با تأکید بر نقش گفتمان‌ها در این تحولات بررسی گردد. نتایج حاکی از آنست که شکل گیری چهار گفتمان اخباریگری، اجتهادی، تأویل‌گرایی، علم‌گرایی و گفتمان زبانی در طول تاریخ موجب تحول در فهم و تفاسیر مفسران ذیل آیات مورد بحث گردیده است.

تصویر هنری یکی از مباحث حوزۀ زیبایی‌شناسی است که عناصر تشکیل‌دهندۀ یک متن ادبی را به‌منظور کشف زیبایی‌های آن بررسی می‌کند. تصاویر هنری انواعی دارد که ازجملة آن، تصاویر محسوسی است که برپایة حواس پنج‌گانه شکل می‌گیرد. در بین تصاویر هنری سورة واقعه، تصویر شنیداری از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. از رهیافت‌های این پژوهش تبیین و آشکارکردن انواع تصاویر شنیداری سورۀ واقعه است که به سه صورت در این سوره نمود پیدا می‌کند: تصاویر شنیداری مبتنی بر آوا‌معنایی، تصاویر تداعی‌کنندة اصوات و تصاویر گفت‌وگو با الفاظ دال بر شنیدن. آوامعنایی‌ها مستقیماً از صفات حروف در واژگان و موسیقی بهره می‌برد. در تداعی‌کننده‌های اصوات و گفت‌وگوها، تصاویر شنیداری غیرمستقیم است؛ یعنی ابتدا صحنه با تفکر، برای مخاطب مجسم می‌شود و به دنبال آن صدا و تصویر شنیداری آن تداعی می‌گردد؛ این تصاویر مخاطب را در موضعی قرار می‌دهد که گویا صداهایی را می‌شنود. نتایج این بررسی نشان می‌دهد تصاویر شنیداری آوامعنایی در سورة واقعه به ترسیم حوادث هول‌انگیز قیامت و عذاب‌های جهنم مربوط است. در این تصاویر، حوادث قیامت به‌گونه‌ای به تصویر کشیده شده است که گویی مخاطب صدای مهیب آن را می‌شنود. تصاویر شنیداری تداعی‌کننده، به ترسیم بهشت مربوط است. گاهی تصاویر شنیداری در سوره واقعه بر اساس گفت‌وگوی بهشتیان و منکران معاد است که تصویری از حضور آنان در اجتماع ارائه می‌دهد. در این تصاویر از الفاظ دال بر شنیدن مثل «یقولون» و «یسمعون» استفاده شده است که این کلمات در کنار کلمات بعد از خود، تصویری شنیداری ارائه می‌دهد.

تفسیری که شیخ طوسی در قرن پنج هجری و در بغداد نوشته، ویژگی‌های خاص و منحصر به فردی دارد که آن را از تفاسیر شیعیْ متفاوت، و به تفاسیر اهل سنت شبیه‌تر کرده است؛ تا جایی که به سبب بعضی از این ویژگی‌ها انتقاد فیض کاشانی را متوجه خود ساخته و برخی دیگر را به این نتیجه رسانده که شیخ طوسی در نگارش تفسیر خود شیوه‌ای مبتنی بر تقیه را پیش گرفته است؛ چنان‌که در دوران معاصر نیز بعضی از مستشرقان این تفسیر را تفسیری معتزلی دانسته‌اند. حال آنکه با ملاحظۀ مجددِ آرای تفسیری شیخ طوسی و روش او در بیان این آرا و همچنین با آگاهی از برخی نظرات موجود در دورۀ تالیف، این نتیجه به دست می‌آید که شیخ طوسی تفسیر خود را بر مَبنای جدال أحسن و عمدتاً برای مخاطب عامّه نوشته است. این مقاله بر آن است، با ذکر شواهد و قرائن موجود در تفسیر تبیان، به اثبات این مدّعا بپردازد.

پیرامون واقع‌نمایی گزاره‌های قرآن دیدگاه‌هایی وجود دارد. این مقاله بررسی می‌کند که پیامدهای موضع‌گیری در قبال واقع‌نمایی این گزاره‌ها به‌مثابه مبنایی تفسیری، چیست؟ برای نیل به پاسخ، دو نکته را بررسی می‌کنیم: آیا موضع‌گیری در مورد واقع‌نمایی گزاره‌های قرآن، مبنایی تفسیری است؟ پیامدهای تفسیری این موضع‌گیری در مقام عمل چیست؟ در این رابطه سه موضع‌گیری کلی اصطیاد شد. ضمن تحلیل مبنای تفسیری و تطبیق آن با هر پاسخی به سؤال از واقع‌نمایی، از رهگذر تطبیق مدعای هریک از دیدگاه‌ها بر آیات قرآن و تحلیل محتوای آنها و ارزیابی پیامدهای هر دیدگاه، روشن گردید که هریک در عرصة تفسیر و علوم قرآن، پیامدهایی دارند، که برخی از آنها به کل قرآن، و برخی به بخشی از گزاره‌های قرآن ناظر است. این پیامدها، دامن‌گیر مسائلی در تفسیر، علوم قرآن، علوم انسانی اسلامی، و علوم تجربی می‌شود. برخی از این پیامدها عبارتند از: امکان استخراج داده‌های متقن از قرآن برای استفاده در علوم انسانی اسلامی و علوم تجربی؛ پیامدهایی چالش‌برانگیز مانند بشری بودن قرآن و امکان همانندآوری قرآن و بطلان تحدی؛ عدم امکان اثبات معاد با گزاره‌های قرآن؛ و عدم امکان عبرت‌گیری از قصص قرآن؛ که ادله متقن بر بطلان آنها وجود دارد.

در جامعه حجاز پیش از نزول، قوانینی وجود داشت که از برخی خصوصیات اعتقادی، اخلاقی و رفتاری ایشان نشأت می‌گرفت. اما با نزول قرآن و شکل‌دهی قوانین اجتماعی، تحولی بنیادین در جامعه ایجاد شد. این پژوهش به‌شیوه اسنادی و توصیفی ـ تحلیلی با بررسی آیات قرآنی مرتبط، به این سؤال پاسخ داده است که قرآن کریم برای شکل‌دهی قوانین اجتماعی چه رویکردی در قبال خصوصیات جامعه پیش از نزول اتخاذ نمود که اصلاح و تغییر قوانین مورد پذیرش قرار گرفت. بدین منظور ابتدا خصوصیات مؤثر بر قوانین جامعه پیش از نزول مانند «حمیت»، «خرافه‌پرستی»، «تأمین منافع» و «حاکمیت قدرت» تبیین گردیده و سپس به رویکردهای اصلاحی قرآن در قبال هر کدام از این خصوصیات همچون رواج وحدت، عقلانیت، انسانیت و عدالت پرداخته شده است. در پایان نیز، میزان التزام جامعه عصر نزول به قوانین جدید مورد بررسی و تبیین قرار گرفته است. اطلاع از این رویکرد قرآن در تغییر قوانین، می‌تواند مقدمه‌ای بر کشف الگوی قرآنی قانون‌گذاری در جوامع باشد.