جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چگونگی تغییر عمیق باور مشرکان عصر نزول از انکار سرسختانه معاد تا یقین به آخرت و استقبال از مرگ در راه خدا، سؤالی در خور توجه است. چینش آیات محوری پیرامون معاد بر اساس ترتیب نزول، سبب دست‌یابی به فرایند این تحول و روش خاص قرآنی در نهادینه سازی باور معاد در جان اعراب است. براین اساس، این پژوهش به فرایند تحول‌آفرینی قرآن کریم در بعد معادباوری در سه مرحله دست یافته است. در اولین مرحله، قرآن کریم در نخستین سور مکی، با تعریف معاد و بیان اجمالی مباحث کلیدی پیرامون آن، از بعد انگیزشی جامعه را برای پذیرش حقانیت معاد آماده ساخته است. در دومین مرحله با ظهور مخالفت‌ها و شبهه افکنی‌ها، با ارائه احتجاجات روشن، به تخریب پایه‌های استدلالی مشرکان و تبیین و اثبات حقیقت معاد از بعد شناختی پرداخته است و در مرحله سوم بعد از دوران مدنی با تبیین نقش معاد باوری در رفتار مؤمنانه، در جهت تعمیق و عملیاتی ساختن معادباوری و تبیین کارکرد آن در حرکت ایمانی و رفتار سازی موحدانه گام برداشته است.

یکی از قوانین مطرح شده در قرآن کریم که در بسیاری از آیات اعم از آیات اخلاقی، حقوقی، اجتماعی، طبیعی و ... به صورت مستقیم و غیرمستقیم بدان اشاره شده، قانون علیت است. اقسام مختلف این قانون چون علت فاعلی و غایی، مادی و صوری و ... در آیات قرآن قابل بررسی و شناسایی است. از جمله‌ی این آیات در حوزه‌ی طبیعت که در مقام بیان قانون علیت می باشد و در آن صراحتاً به علت غایی اشاره شده، آیات دلالت کننده بر ثبوت زمین به واسطه‌ی کوه‌ها می‌باشد که مکررا در سوره‌های نحل، انبیاء و لقمان مطرح شده‌اند. سیری در تفاسیر قرآن، پیرامون آیات مذکور حاکی از آنست که درک مفسران عصرهای مختلف، بویژه مفسران پیشین نسبت به این دسته از آیات با درک مفسران اخیر متفاوت است. دانشمندان علوم قرآنی در مقام بیان علت این اختلافات تفسیری، عوامل گوناگونی را مطرح نموده اند؛ اما در میان این عوامل، به گفتمان ها که به صورت ناخودآگاه بر فهم مفسر از آیات قرآن اثر می گذارند، کم تر توجه شده است. در مقاله‌ی حاضر تلاش برآنست سیر تحول آراء مفسران در مفهوم «ثبات زمین به واسطه‌ی کوه‌ها» با تأکید بر نقش گفتمان‌ها در این تحولات بررسی گردد. نتایج حاکی از آنست که شکل گیری چهار گفتمان اخباریگری، اجتهادی، تأویل‌گرایی، علم‌گرایی و گفتمان زبانی در طول تاریخ موجب تحول در فهم و تفاسیر مفسران ذیل آیات مورد بحث گردیده است.

فاحشه از واژه‌های حوزۀ معنایی مفهوم گناه در قرآن کریم است. برای تبیین هر مفهوم در نظام معنایی قرآن کریم علاوه بر تمرکز بر با‌هم‌آیندهای آن التفات به معنای واژه در زبان‌های سامی از اهمیت خاصی برخوردار است که در این راستا ریشه‌شناسی تاریخی خودنمایی خواهد کرد. این مطالعه عهده‌دار تبیین و تدقیق معنای فاحشه در قرآن کریم با روش‌های معناشناسی است که تاکنون با رویکرد جامع معناشناسانه به آن پرداخته نشده و جایگاه آن در نظام معنایی قرآن تبیین نشده است. ریشه‌شناسی کاربست این ریشه را در معانی «از حد گذراندن و سبقت نمودن» و «کندی و تأخیر کردن» در زبان‌های اکدی، آرامی و عبری نشان می‌دهد. لغت‌شناسان متقدم نیز خروج از اعتدال را در معنای آن یاد کرده‌اند. به تدریج مفهوم گناهان قبیح در آراء لغت‌شناسان متأخر و معاصر براساس مصداق فاحشه در قرآن کریم دیده می‌شود. بررسی روابط هم‌نشینی و جانشینی سه مؤلفۀ اصلی فاحشه را نمایان می‌سازد: درک فاعل به قبح عمل، دوگونه بودن فاحشه و لزوم بسترسازی برای ارتکاب آن در جامعۀ مسلمین. بافت معنایی فاحشه حکایت از قدرت بازدارنگی نماز، برهان و اخلاص در ارتکاب فاحشه دارد.

«انذار و تبشیر» از واژگان پرکاربرد در سیرة تبلیغی انبیاء الهی هستند. سوال پژوهش حاضر آن است که از نگاه قرآن کریم چه نسبتی بین انذار و تبشیر در مقام عمل و اجرا وجود دارد؟ مقالة حاضر برای پاسخ به این پرسش، به بازخوانی قرآن کریم با این نگاه و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای به روش توصیفی- تحلیلی پرداخته است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که از نگاه قرآن در مقام عمل، از میان سه فرض احتمالی، یعنی هم‌زمانی انذار و تبشیر، مقدم بودن تبشیر بر انذار و بالعکس، انذار تقدم رتبی بر تبشیر دارد. زیرا برای دست‌یابی به بشارت‌های خداوند، لازم است انذارها در انسان اثر بگذارد همچنین انبیاء الهی نیز در قرآن به عنوان منذر تبلیغ را انجام داده‌اند. در چند آیه‌ای هم که در آن‌ها بشارت بر انذار مقدم شده موضوعشان یکسان نیست. به عبارت دیگر، انبیاء الهی نسبت به جریان مجرم، منذر و نسبت به جریان مومن، مبشر بودند.

ترس یکی از مهمترین حالات و کیفیت‌های روح و روان بشر است که از طرفی موجب صیانت از نفس و بقای انسان می شود و از طرف دیگر ترس و صفت آن جبون یک موضوع اخلاقی است؛ لذا قسمی از آن می تواند ممدوح و قسمی دیگر می‌تواند مذموم باشد.هدف این پژوهش بررسی ترس‌ مذموم و ارائه مدیریت آن از منظر قرآن در دو حیطه نظری(شناختی) وعملی( رفتاری-کنشی) است. از منظر قرآن، ترس از فقر، ترس از مرگ و ترس از غیر خدا، ترس مذموم است. در این نوشتار آیات مرتبط با ترس مذموم به روش کیفی تحلیل متون، شناسایی، استخراج، مقوله بندی و تحلیل شده است. برای اصطیاد مدیریت احساس ترس، از روش متعارف در علوم اسلامی و با رعایت ضوابط و قواعد تفسیر در فهم قرآن استفاده شده است. در حیطه نظری، مدیریت احساس ترس با ارتقاء شناخت و بینش از طریق تقویت ایمان، تعمق در توحید، حکمت الهی و توکل، تقویت و اصلاح نگرش‌هایی چون آزمون محور دانستن دنیا، مالکیت حقیقی خداوند، نگاه مثبت به مرگ قابل تحقق است. در حیطه عملی (رفتاری) با انجام اعمال و رفتارهای مبتنی بر مبانی دینی مانند صبر، انفاق و صدقه، زیارت قبور، نگارش وصیت‌نامه، غیرت می‌توان بر ترس‌های مذموم غلبه نمود. بر اساس این پژوهش بینش و نگرش‌های دینی، تقید به ایمان، اهتمام به فضایل اخلاقی و رفتاری در مدیریت ترس‌های مذموم بسیار موثر است.

مسلمانان از دیرباز تألیفاتی در علوم قرآن داشته‌‌اند که از نخستین‌ جامع‌نگاری‌ها فضائل القرآن ابوعبیدقاسم بن سلّام است. سوال اصلی آن است که نگارش فضائل القرآن متأثر از چه عوامل بنیادینی بوده و رتبه عوامل به چه‌صورت قابل تحلیل است؟ این تحقیق از طریق یک روند منظم و استقرای تحلیلی؛ داده‌های تحلیلی را در مورد «جریان‌سازبودن فضائل‌القرآن»، «رابطه و تعامل فضائل‌القرآن با کتب هم‌عصر آن» و «عوامل موثر بر نگارش فضائل‌القرآن» برای دانش‌پژوهان رشته علوم قرآن بیان کرده‌است. روش‌ پژوهش حاضر، کیفی بوده و از تکنیک کدگذاری و مقوله‌بندی استفاده شده‌است. رویکرد ابوعبید در مواجهه با تجمیع احادیث علوم قرآن به‌دلیل تخصص و تبحر او در علم حدیث، اجتهادی و نقادانه بوده است. عوامل تاثیرگذار درونی در نگارش فضائل القرآن نقش‌آفرینی بیشتری داشته و عوامل بیرونی بر نگارش آن به‌دلیل حرّیت، تخصص و تسلط نویسنده تاثیر کمتری داشته است. مقوله قدمت، ساختار و کارکرد کتاب، عوامل فرهنگی اجتماعی، زمینه‌ای، شخصیت فردی و همنشینانِ ابوعبید قاسم‌بن‌سلام، شهرت، داشتن کتاب تک‌نگاری علاوه بر کتاب جامع، شخصیت علمی و اخلاقی ابوعبید، بیشترین تا کمترین تاثیر را در جریان‌سازی کتاب ایفا کرده‌اند.

واژۀ «سورة» یکی از واژگان مشهور در آیات قرآن کریم از جمله آیات تحدی است که در آن برای اثبات اعجاز قرآن کریم و رسالت پیامبر اکرم (ص)، به هماوردی یک یا ده سوره تحدّی شده است. در تفسیر مقصود از واژۀ «سورة» در آیات قرآن کریم بین مفسران و قرآن‌پژوهان اختلاف نظر وجود دارد. بررسی دیدگاه‌های مختلف در این رابطه نشان می‌دهد در یک برآیند کلی، دو دیدگاه اصلی در این زمینه وجود دارد؛ برخی واژۀ «سورة» در قرآن کریم را به معنای "بخش مستقل و طائفه‌ای از آیات" دانسته‌اند و برخی آن را به معنای "مجموعۀ کامل آیات آغاز شده با بسم الله" (سورۀ کامل) تفسیر کرده‌اند. در پژوهش حاضر مستندات هر دو دیدگاه گردآوری شده و با ارزیابی این ادله، این نتیجه حاصل شده است که مستندات دیدگاه تفسیر «سورة» به معنای "بخش و طائفه‌ای از آیات" دارای ضعف است و توان اثبات مدعا را ندارند؛ بر این اساس، تفسیر این واژه به معنای متداولش یعنی "مجموعۀ کامل آیات آغاز شده با بسم الله"، مناسب‌ترین وجه تفسیری دانسته شده است.

در آیات شریفه 46 الی 49 سوره اعراف، گزارشی ویژه از برخی حقایق و وقایعِ اخروی در ارتباط با چند طیف انسانی، مطرح شده است؛ تحقیق حاضر بر آن است که با روش توصیفی تحلیلی، به این مسئلۀ سه ‌بخشی پاسخ دهد که: آیا این آیات، از واماندگانِ اخروی نیز سخن گفته‌اند؟ و در صورت مثبت بودن جواب، اولاً با چه تعبیری به ایشان اشاره شده است؟ و ثانیاً ایشان چه هویتی دارند؟ حاصل تحقیق آنکه، واماندگانِ اخروی، در این آیات شریفه، حضوری شاخص دارند، اما بر خلاف نظر جمهور اهل سنت، عنوانِ «اصحاب اعراف» ناظر بر ایشان نیست، بلکه با تعبیر «اصحاب الجنه»‌ای که هنوز وارد بهشت نشده و طمع بهشت و خوف جهنم دارند، از ایشان یاد شده است (و «اصحاب اعراف» اشاره به صدر نشینانِ صاحب منصبِ اخروی دارد). این واماندگان، اولاً طیفی منتسب به جامعه اهل ایمان، ولی دارای ضعف در ایمان و عمل‌اند به‌نحوی‌که برآیندِ نهاییِ حسنات و سیئاتشان برابر است. ثانیاً از حیث اجتماعی، در زمرۀ طبقه مستضعف هستند که طعم ظلم و تحقیر مستکبرانِ کافر را چشیده‌اند. روایاتی از اهل بیت ع، در اشاره به حقایق مزبور، پیشتاز و به غایت ممتازند.

پیرامون واقع‌نمایی گزاره‌های قرآن دیدگاه‌هایی وجود دارد. این مقاله بررسی می‌کند که پیامدهای موضع‌گیری در قبال واقع‌نمایی این گزاره‌ها به‌مثابه مبنایی تفسیری، چیست؟ برای نیل به پاسخ، دو نکته را بررسی می‌کنیم: آیا موضع‌گیری در مورد واقع‌نمایی گزاره‌های قرآن، مبنایی تفسیری است؟ پیامدهای تفسیری این موضع‌گیری در مقام عمل چیست؟ در این رابطه سه موضع‌گیری کلی اصطیاد شد. ضمن تحلیل مبنای تفسیری و تطبیق آن با هر پاسخی به سؤال از واقع‌نمایی، از رهگذر تطبیق مدعای هریک از دیدگاه‌ها بر آیات قرآن و تحلیل محتوای آنها و ارزیابی پیامدهای هر دیدگاه، روشن گردید که هریک در عرصة تفسیر و علوم قرآن، پیامدهایی دارند، که برخی از آنها به کل قرآن، و برخی به بخشی از گزاره‌های قرآن ناظر است. این پیامدها، دامن‌گیر مسائلی در تفسیر، علوم قرآن، علوم انسانی اسلامی، و علوم تجربی می‌شود. برخی از این پیامدها عبارتند از: امکان استخراج داده‌های متقن از قرآن برای استفاده در علوم انسانی اسلامی و علوم تجربی؛ پیامدهایی چالش‌برانگیز مانند بشری بودن قرآن و امکان همانندآوری قرآن و بطلان تحدی؛ عدم امکان اثبات معاد با گزاره‌های قرآن؛ و عدم امکان عبرت‌گیری از قصص قرآن؛ که ادله متقن بر بطلان آنها وجود دارد.

در جامعه حجاز پیش از نزول، قوانینی وجود داشت که از برخی خصوصیات اعتقادی، اخلاقی و رفتاری ایشان نشأت می‌گرفت. اما با نزول قرآن و شکل‌دهی قوانین اجتماعی، تحولی بنیادین در جامعه ایجاد شد. این پژوهش به‌شیوه اسنادی و توصیفی ـ تحلیلی با بررسی آیات قرآنی مرتبط، به این سؤال پاسخ داده است که قرآن کریم برای شکل‌دهی قوانین اجتماعی چه رویکردی در قبال خصوصیات جامعه پیش از نزول اتخاذ نمود که اصلاح و تغییر قوانین مورد پذیرش قرار گرفت. بدین منظور ابتدا خصوصیات مؤثر بر قوانین جامعه پیش از نزول مانند «حمیت»، «خرافه‌پرستی»، «تأمین منافع» و «حاکمیت قدرت» تبیین گردیده و سپس به رویکردهای اصلاحی قرآن در قبال هر کدام از این خصوصیات همچون رواج وحدت، عقلانیت، انسانیت و عدالت پرداخته شده است. در پایان نیز، میزان التزام جامعه عصر نزول به قوانین جدید مورد بررسی و تبیین قرار گرفته است. اطلاع از این رویکرد قرآن در تغییر قوانین، می‌تواند مقدمه‌ای بر کشف الگوی قرآنی قانون‌گذاری در جوامع باشد.