جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بازیابی مصادر روایی تفسیر «التبیان» به شناسایی تاریخ شکل­گیری تفسیر شیعه پیش از شیخ طوسی و نیز، نزدیک شدن به منابع اولیّه حدیثی کمک می­کند. افزون بر آن، شناسایی مصادر حدیثی راهی برای ارزیابی میزان اعتبار روایات تفسیر «التبیان» است که در ضمن آن، بخشی از تفاسیر مفقود کهن همچون تفسیر وزیر مغربی کشف و بازسازی می­شوند. شیخ طوسی 1034 روایت از ائمه معصومین (ع) در «التبیان» ذکر کرده که مصدر یک چهارم این روایات، مصادر حدیثی و تفسیری شیعی است. یافته­ های تحقیق نشان می­دهد تفسیر جامع البیان طبری، مصدر حدود 250 روایت از روایات تفسیر «التبیان» بوده است. تفسیر «المصابیح» وزیر مغربی نیز در ردیف دوم و پس از تفسیر «طبری»، مهمترین منبع روایات «التبیان» است. تفسیر وزیر مغربی با آنکه خود شیعی است، به سبب اتصال با منابع حدیثی و تفسیری اهل سنت، به عنوان منبع واسطه برای «التبیان» عمل کرده است. با این­همه، «نقل به معنا» و تغییر و تحول بسیار در متن روایات «التبیان» و نیز ابوجعفرهایی که کاملاً مشخص نیست به معصوم باز می­گردد یا خیر، سبب شکل‌گیری 140 مورد «روایات بدون مصدر» در تفسیر «التبیان» شده است. یافته­ها و مقایسه روایات «التبیان» با مصادر اصلی نشان داد، منظور از «ابوجعفر» در روایات «التبیان»، همیشه امام باقر (ع) نیست، بلکه کنیه «ابوجعفر» مشترک میان امام معصوم، کلبی و طبری است.

محسنات معنوی یکی از شیوه­های بیانی است که قرآن کریم در بیان فحوا و اهداف خود به وفور از آن بهره جسته است. اهمیت محسنات معنوی به اندازه­ای است که بدون درک صحیح و شناخت اهداف آن، فهم و تفسیر برخی آیات قرآن مشکل می­نماید. این در حالی است که با عنایت به نگرش دانشمندان علم بلاغت به فنون بدیعی به عنوان عنصری صرفاً زینت بخش، جوانب فنی آن مغفول مانده است. در بحث پیش رو به روش تحلیلی و با نگاه کاربرد شناسی و عملکردی، نقش محسنات معنوی در فهم و موسیقی قرآنمورد بررسی قرار گرفته که یافته­های پژوهش حاکی از این است که این نوع از محسنات دارای کارکرد­های مختلف فنی است. از جمله این کارکردها را می­توان در تولید موسیقی با تکیه بر سازه­های توازی و تناسب و سازه تکرار، تصویر­آفرینی با ابزار فنون بدیعی مبالغه و مقابله و همچنین، در فهم قرآن و مرتفع کردن شبهات برخی آیات شریفه دانست که در پرتو محسنات بدیعی توریه، تجاهل العارف، لفّ و نشر، مشاکله و احتباک حاصل می­شود.

روزبهان فسوی شیرازی از بزرگان صوفیه در قرن ششم هجری و شافعی مذهب است. وی در کتاب تفسیری خود، «عرائس البیان فی حقائق القران» که بر اساس روش باطنی نگاشته است، ذیل برخی از آیات، برداشت خود را با منقولاتی از متقدمان تصوف، آراسته و در مواردی، تأویلات امام جعفر صادق (ع) را نیز نقل نموده است. بررسی موضوع حاضر از آن جهت ضرورت دارد که تفسیر «عرائس البیان» بر شیوه اهل تصوف نگاشته شده و بیان تأویلات امام صادق (ع) در آن در کنار منقولات سایر بزرگان تصوف، چه بسا این تصور را ایجاد کند که دیدگاه‌های این گروه مورد تأیید ایشان بوده است. در رابطه با «عرائس البیان» و معرفی آن، پژوهش­هایی انجام شده، اما در هیچ یک تأویلات امام صادق (ع) به طور مستقل مورد بررسی قرار نگرفته است. نوشتار حاضر به دنبال پاسخ به این مسأله است که این تأویلات در چه جایگاهی از نظر اسناد و محتوا قرار دارد و استناد آن به امام (ع) تا چه میزان پذیرفتنی است. نتیجه این مقاله که با روش توصیفی ـ تحلیلی ارائه گردیده، آن است که بسیاری از این منقولات، با وجود در بر داشتن نکات و دقائق ظریف عرفانی، به جهت اشکال در سند و دلالت و عدم سازگاری با مبانی تفسیر باطنی، قابل انتساب به امام صادق (ع) نیست.

بیشتر روان‌شناسان اجتماعی، انسان را موجودی تک بعدی و مادی می‌دانند. آنها با این پیش فرض، برای تسهیل فرایند اقناع و متقاعد سازی مخاطبان، مدل‌ها و نظریه‌هایی را مطرح کرده‌اند که در قالب دو رویکرد عمده یعنی رویکرد پیام ـ یادگیریو رویکرد شناختی ـ پاسخ بیان شده است. در نقطه مقابل، پیامبر و اهل بیت (ع) با بیان دو بعدی بودن انسان و اصالت بعد فطری او، مدلی را پایه‌ریزی کرده‌اند که نقاط اشتراک و افتراق فراوانی با مدل‌های مطرح در روان‌شناسی اجتماعی دارد. این مقاله با استفاده از روش تحقیق کتابخانه‌ای، مهمترین نقطه افتراق دو دیدگاه را در توجّه پیامبر و اهل بیت (ع) به پرورش و رشد نگرش‌های بعد فطری مخاطبان می‌داند و مهمترین نقطه اشتراک را در توجّه دو دیدگاه، به عناصر اصلی اقناع (ویژگی‌های گوینده و پیام و شنونده) و همچنین، توجّه به شیوه‌های اقناع و متقاعدسازی مخاطبان می‌داند. اگرچه در این نقطه اشتراک نیز، دو دیدگاه با یکدیگر تفاوت‌های زیادی دارند.

اساساً نوع نگاه حاکم بر تاریخ تفسیر در فضای مطالعات بومی، درگیر ادبیات و اصطلاحاتی نارسا و نامفهوم است. این ادبیات نارسا و سنتی، آسیب‌های روش­شناختی فراوانی به همراه دارد. این آسیب‌ها در سه محور کلی: «عدم تمایز کاربردهای ثانوی از تفسیر»، «تلقی‌های انتزاعی از ماهیت تفسیر» و «عدم ایجاد تمایز تفسیر با فقه» قابل تبیین است. بررسی دقیق فرآیند «اقتباس تفاسیر از یکدیگر» در قالب ماهیت «ساختار پیوسته» میراث اسلامی، مفهوم ویژه‌ای می‌یابد و این نتیجه را به دنبال دارد که ماهیت تفسیر، در ساختار تمدنی اسلام به مثابه یک رسانه قوی عمل می‌کرده است و می‌کند. این رویکرد به «تفسیر قرآن»، هم در نگاه واقع بینانه‌تر به این پدیده، اثرگذار است و هم بسیاری از ابهامات و چالش‌ها در فهم ادبیات میراث تفسیری را می‌زداید. تفسیر در پرتو نگاه مورد تاکید این مقاله، قبل از آن که شاخه‌ای از علوم اسلامی باشد؛ روشی فراگیر و منحصر به فرد در منظومه تاریخ علوم است. محوریت متن قرآن به عنوان یک متن کانونی و شکل‌گیری تمام شاخه‌های علوم اسلامی در طول تاریخ تمدنی اسلام بر محور این متن، ایده قابل توجهی است که موجب می‌شود از سویی در پرتو این متن محوری و پیوسته، ادعای کم و کاست متن قرآن رنگ بازد و سویی دیگر، تکراری بودن محتوای تفاسیر نسبت به تفاسیر پیش از خود، کمتر از منظر آسیب و نقد نگریسته شود.

یکی از منابع مورد استفاده در تفسیر، روایات تفسیری است. از جمله این روایات، روایات تفسیریِ صحابه پیامبر اکرم (ص) است. آنچه که در خصوص قول صحابه، محل بحث و اختلاف نظر علماء است، حجیت و یا عدم آن، در تفسیر می­باشد. از جمله علمای معاصر شیعه که در این خصوص نظرات متفاوتی ارائه داده­اند، حضرات آیات محمدهادی معرفت و سیدعلی حسینی­میلانی می­باشند. این پژوهش بر آن است تا با بهره­گیری از شیوه توصیفی ـ تحلیلی، دیدگاه و دلایل این دو اندیشمند گرانقدر را در باب اعتبار و حجیت قول صحابه در فهم و تفسیر آیات قرآن کریم، تطبیق داده و وجوه افتراق و اتفاق این دو دیدگاه را تبیین و تحلیل نماید. بررسی دیدگاه این دو اندیشمند نشان می­دهد که اختلاف نظر آیت­الله میلانی با آیت­الله معرفت به دلیل اختلاف برداشت در تعاریف و مصادیق صحابه بوده و با تحلیل دقیق دیدگاه معرفت، به دیدگاه یکسانی از آن دو در این زمینه می­رسیم. به این معنا که بر طبق دیدگاه آیت­الله معرفت، ضمن قائل شدن به تفصیل در بین صحابه از یک سو و سخنان نقل شده از ایشان از سوی دیگر، می­توان در مواردی به حجیت قول صحابه و در مواردی نیز، به عدم حجیت قول آنان قائل شد.

واژگان «رسول» و «نبی» گرچه به صورت گسترده­ای در قرآن کریم و فرهنگ اسلامی مورد استفاده بوده، اما به نظر می­رسد، عدم بررسی­های دقیق و عینی از معنا، مصداق و ویژگی­های این دو واژه در متن قرآن کریم موجبات عدم توافق بر مفهوم دقیق این واژگان را فراهم آورده است. پژوهش حاضر با هدف بررسی و ارزیابی دیدگاه­های جدید قرآنیون مبنی بر تفاوت این واژگان و تبیین معنای ارائه ­شده از سوی ایشان که به ­انکار حجیت و لزوم بقای حدیث منجر شده است، نگارش یافته است. از آن­ جایی که مبنای دیدگاه قرآنیون در نظریه عدم ضرورت و حجیت احادیث رسول­ الله­ (ص)، بر اساس تعریفی جدید از این ­دو واژه است، با تتبع جامع این واژگان در متن قرآن کریم و تحلیل و بررسی آن و با تحلیل و بررسی نظرات قرآنیون، دیدگاه آنان نقض گردیده وبه این نتیجه رسیده است که بر اساس نتایج مستخرج از آیات قرآن کریم، رسول و نبی در مفهوم لغوی، متفاوت؛ اما در مصداق و وظایف، مساوی هستند. بنابراین، به دلیل عدم همخوانی معنی ارائه شده از سوی قرآنیون با معنای برخاسته از قرآن، ادله­ ایشان مردود و حجیت و ضرورت احادیث نبوی اثبات می­گردد.

از آثار ارزشمند شیخ عباس قمی (ره) کتاب «سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار مع تطبیق النصوص الواردة فیها علی بحار الانوار» است که در هشت جلد به صورت الفبایی نگاشته شده است. ایشان این کتاب را به عنوان فهرست و معجمی برای کتاب «بحار الانوار» علامه مجلسی در بیست سال نوشته است. نوشته حاضر متکفّل استخراج و تحلیل توثیقات رجالی شیخ عباس قمی (ره) در «سفینة البحار» است. این مقاله براساس منابع کتابخانه­ای و به شیوه توصیفی ـ تحلیلی نگاشته شده است. با توجه به علاقه و تخصص بالای شیخ عباس در زمینه تراجم و اعلام، مشاهده می­شود که بیشتر حجم کتاب به شرح حال بزرگان و دانشمندان اختصاص یافته و در این میان، به ملاک­های مختلف توثیق راویان در اثنای مطالب خود نیز پرداخته است، مانند: تصریح معصومین (ع)، اصحاب اجماع، ترحّم و همنشینی و وکالت معصوم (ع) و... . محدث قمی در توثیق راویان، از کتب رجال و تراجم استمداد کرده، هرچند در بیشتر موارد به آن کتب ارجاع نمی­دهد.

در برخی روایات، موضوعاتی مطرح شده که شبهاتی را نسبت به دین مبین اسلام به وجود آورده است. از جمله اینکه فقهای آخرالزمان بدترین فقهاء در زیر آسمان و آغاز کننده فتنه دانسته شده­اند. در نوشتار حاضر به روش مسأله­محور و با بهره­گیری از منابع کتابخانه­ای و روش توصیفی ـ تحلیلی، در مقام اثبات صدور روایت باید گفت: وثوق صدوری روایت مورد بحث، ثابت است و ازاین­رو، حدیث مورد نظر از نظر سند، موثق و از نظر دلالت، صحیح است و با توجه به مؤیدات قرآنی و روایی قابلیت استناد دارد. از منظر فقه الحدیث هم با بررسی آیات قرآن و روایات ـ در قالب روایات تأیید کننده، توضیح دهنده، متعارض و جمع کننده ـ و حکم عقل به این نتیجه رسیدیم که مراد امام معصوم (ع)، عدم تقلید در آخر الزمان یا خدشه وارد کردن به ساحت تمام علماء نیست، بلکه فقط ایشان از مشکلات آخرالزمان و اتفاقات آن یادآور شده و مقصودشان این است که در این زمان نباید از هر فقیهی بدون اینکه هادی بودن وی احراز شود، پیروی کرد و غیر از ملکه فقاهت و علم، موارد دیگری مانند: فریفته نشدن به امور دنیوی، ناامید نکردن مردم از رحمت الهی، متمایل بودن به آخرت، فتوا ندادن بدون بررسی، صداقت و یک­رو بودن نیز، از شرایط لازم فقیه است.

یکی از ویژگی‌های‌های تفسیر «التبیان فی تفسیر القرآن» اثر شیخ طوسی، نقل روایات و اقوال تفسیری فریقین است. مؤلف در عمل به این ویژگی به یک روش عمل نکرده و در نقل روایات اهل بیت(ع) با تغییر یا حذف برخی واژگان روایت، بیشتر به موضوع اصلی آنها اشاره می­کند. در نتیجه، روایات دچار آسیب‌هایی نظیر نقل به معنا، تقطیع و اختصار شده است. از سویی، نقش مرجع بودن این تفسیر در انتقال بسیاری از روایات به تفسیر «مجمع البیان» طبرسی و از آن به تفاسیر بعدی شیعه، بویژه تفاسیر روایی بر اهمیت این مسأله افزوده است. نوشتارحاضر، ضمن اشاره به دسته‌بندی نقل به معنا از نگاه پژوهشگران، به بررسی ابعاد و گونه‌های آن در تفسیر «التبیان» پرداخته و نشان داده است که برخی روایات در «التبیان» دچار نقل به معنا شده است. گونه‌های متنوعی از نوع جایگزینی، حذف و اضافه و جابجایی در سطح واژگان و جملات و گاه، ترکیب آنها با دیگر عوارض حدیثی مشاهده می‌شود و فهم معنای روایت را بدون توجه به اصل روایات در مصادر دشوار ساخته است. نقل به معنا در برخی موارد، بویژه در روایاتی که مصادر آنها موجود نیست، موجب سلب اعتماد به آنها شده است.