جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نگاه‌‌ علت­شناسانه به رفتار مجرمانه، به دنبال شناسایی عوامل جرم­زا مورد توجه جرم­شناسان قرار گرفته است؛ برخی با رویکردی افراطی و به تبعیت از زیست­شناسی­جنایی، قائل به جبرگرایی زیستی در رفتار مجرمانه بوده و برخی با رویکردی تعادل­گرا با الهام از زیست­شناسیِ­اجتماعی، بزهکار را موجودی مختار اما با گرایش­های منحرفانه قلمداد کرده‌اند که تحت تأثیر شرایط محیطی، مرتکب جرم می­شود. بررسی مضامین مندرج در نهج‌البلاغه نشان می‌دهد قرن­ها پیش از شکل­گیری جرم­شناسیِ علمی، سبب‌شناسی رفتار مجرمانه به صورت همه­جانبه مورد توجه امیرالمؤمنین(ع) قرار داشته ‌است؛ به گونه­ای که مجموعه­ای از عوامل جرم­زا را شناسایی و مفیدترین و کاربردی­ترین راهکارهای ریشه­یابی رفتارهای مجرمانه را ارائه­کرده­است. در این مقاله، با استفاده از روش اسنادی و تحلیل محتوا، عوامل جرم­زا از دیدگاه حضرت علی(ع) مورد بررسی قرار‌ گرفته ­است. یافته‌های تحقیق حاکی از آن است که جرم، معلول عوامل مختلفی است؛ چنانچه علت یا علل آن پدید آید، جرم ناخواسته رخ ­می­دهد. همچنین آموزه­های نهج­البلاغه هر چند بر نقش عوامل زیستی، روانی و اجتماعی به عنوان عوامل زمینه­ساز جرم تأکید می­کند؛ اما همواره انسان را در بینابین وادی جبر و اختیار تفسیر کرده و به هیچ روی از بزهکار به عنوان موجود اسیر سرنوشت محتوم خویش، یاد نکرده است. تحلیل این نگرش­ها می­تواند در ارائه نظریات جدید جرم­شناسی و راهکارهای نوین کاربردی پیشگیری از جرایم، مفید و مؤثر باشد.

حدیث «متواتر» یکی از انواع معتبر حدیث است که از اهمیت به‌سزایی برخوردار است و به دو قسم لفظی و معنوی تقسیم می­شود. درباره وجود متواتر معنوی هیچ تردیدی وجود ندارد و چنین حدیثی، فراوان یافت می­شود؛ اما وجود متواتر لفظی و مصادیق آن، همواره محل سؤال بوده است. در جوامع حدیثی، نمونه­هایی ـ بی‌آنکه صحت‌اش بررسی شود ـ به عنوان متواتر لفظی شناخته شده­اند. در این مقاله به روش توصیفی­ـ تحلیلی و متکی بر تحقیق کتابخانه‌ای، به این پرسش‌ها پاسخ داده می­شود که آیا در میراث حدیثی، حدیث متواتر وجود دارد؟ در صورت وجود چنین حدیثی، مصادیق و گستره آن کدامند؟ نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که در میراث حدیثی، متواتر لفظی وجود دارد؛ هرچند موارد آن اندک و بعضاً شامل بخشی از حدیث یا با ملاحظه الفاظ مترادف است.

یکی از نکات اختلافی در مورد موضوع خلافت در آیه 30 از سوره بقره، شناسایی موجودی است که آدم علیه‌السلام (و انسان) جانشین‌اش می‌شود. در معرفی این موجود به «خدا، جن، فرشتگان، نسناس، انسان‌های پیشین، یا حتی تمامی موجودات»، اشاره شده است. اما دیدگاهی انتقادی در قالب مقاله‌ای به قلم کمال سلیمانی، با تکیه بر تفاوتی که ادعا می‌کند در قرآن بین «انسان» و «بشر» وجود دارد، «آدم (و انسان)» را جایگزین «بشرِ بی‌زبان» دانسته و برای اثبات آن، دلائلی قرآنی، تفسیری و حدیثی اقامه می‌کند. در مقاله پیش‌رو با هدف بررسی اتقان این دیدگاه، مستندات و مقدمات استدلال آن بررسی و نقد شد و این نتیجه به دست آمد که ـ فارغ از اینکه آدم (ع)، خلیفة خدا باشد یا نباشد ـ نمی‌توان با تکیه بر مستندات مطرح در این دیدگاه، جایگزینی آدم (و انسانِ) دارای زبان و بیان، به‌جای بشرِ تکامل‌نیافته را اثبات کرد.

مفسران اهل سنت در تفاسیر خود گونه‌های مختلفی از روایات اهل‌بیت (ع) را به شکل‌های گوناگون نقل کرده و عملکرد متفاوتی در نقل و نقد چنین روایاتی داشته‌اند. برخی به شکل گسترده به نقل روایات اهل‌بیت (ع) پرداخته و در تفسیر آیات قرآن از این روایات بهره برده‌اند و عده­ای به نقل اندک این روایات بسنده کرده و در نقد و بررسی آنها دچار خطاهای فراوان شده‌اند. این پژوهش درصدد است تا میزان اقبال و نحوه تعامل ثعلبی، یکی از مفسران بزرگ اهل سنت در قرن پنجم هجری، در مواجهه با روایات اهل‌بیت (ع) را بررسی کند. در این پژوهش که به شکل توصیفی‌ـ‌تحلیلی انجام شده است، این دسته از روایات از تفسیر «الکشف و البیان» استخراج شده و تعداد و گونه‌های روایات هریک از معصومان (ع) به شکل مجزا مورد مطالعه قرار گرفته است. نتیجه به‌دست آمده از این قرار است که ثعلبی با وجود نقل احادیث فراوان از اهل‌بیت (ع)، در نقل موضوعات مهمی مانند بیان مصادیق، فضائل اشخاص، جزئیات قصص و فضائل آیات و سور از روایات ضعیف بهره برده و در مواردی، اینگونه روایات را به اهل‌بیت (ع) نسبت داده است.

شناخت مؤلّف و میزان اعتبار روایات کتاب «فقه الرضا» در اجتهاد شیعی، از دیرباز دیدگاه­های گوناگون و متفاوتی را در دانش­های فقه و حدیث امامیه پدید آورده است. در میان این نظریات، دیدگاه مطرح ­شده توسط آیت‌الله سیدحسن صدر کاظمینی(م. 1354 ق)، از اثرگذاری و اهمیتی ویژه درباره این کتاب برخوردار است. در این نظریه کوشش شده است تا یگانگی «فقه الرضا» و کتاب «التکلیفِ» شلمغانی، با استناد به حضور متفرّدات و روایات منحصر به فردِ محمد بن علی شلمغانی در کتابِ منسوب به حضرت رضا (ع) اثبات شود. همچنین، نظریه­پرداز به اثبات عدم اعتبار استنباط احکام فقهی بر اساس احادیث کتاب، به دلیل ذکر نشدن اَسناد متصل برای روایات این اثر اهتمام ورزیده است. در جستار پیش­رو که با روش تحلیلی‌ـ‌‌توصیفی سامان یافته، از یک سو، شواهد و ادلّه یگانگی کتاب «فقه الرضا» و کتاب «التکلیف» مورد بررسی و نقد قرار گرفته است و از سوی دیگر، تأثیرِ عدم درج اَسناد متصل در اعتبار اجتهاد فقهی با استناد به احادیث کتاب، واکاوی شده است. نتایج این پژوهش از این شمار است: نخست اینکه استناد به روایات اختصاصی شلمغانی، تنها مجموعه­ای بودن اثر را اثبات می­کند و نشان می­دهد که این کتاب، از به هم­ پیوستن اوراقی پراکنده از چند مؤلّف پدید آمده است، نه یکتایی محضِ دو اثر؛ دوم اینکه به دلیل حصول وثوق به صدور روایات از جانب اهل بیت (ع) بر اساس شواهد و قرائن گوناگون و اطمینان به صحّت عمل مطابق با احادیثی از این کتاب که با ضوابط مذهب فقهی امامیه هماهنگ‌ هستند، استنباط احکام بر پایه روایات «فقه الرضا»، مطابق با اسلوب­های پذیرفته­شده در اجتهاد خواهد بود و فقیهان مُجازند با استناد به این کتاب، به استنباط فقهی بپردازند.

مبانی فقهی و کلامی تشیع تا آغاز غیبت کبری، هنوز به صورت کامل ساخت نیافته بود. ازاین­رو، در عرصه فقه، شاهد فقاهتی مبتنی بر افکار اهل سنت و متمایل به رأی و قیاس هستیم. در بعد کلامی نیز از یک ­سو، به متکلمانی برمی­خوریم که گرایش‌های اعتزالی دارند و از سوی دیگر، برخی عقائد فاسد کلامی مانند نظریه تحریف، گرایش به جبر، تشبیه، غلو و تقصیر پدید آمدند. در این بین، شیخ مفید و سید مرتضی کوشیدند مبانی فکری تشیع را منقّح کرده و راهی میان عقل­گرایی افراطی (نص­گریزی) و نص­گرایی افراطی (عقل­گریزی) دراندازند. نگارندگان با مطالعه آثار شیخ مفید و سید مرتضی بر این عقیده­اند یکی از مهم‌ترین ابزارهای این دو برای رسیدن به این هدف، نظریه حجیت اخبار متواتر و محفوف به قرائن و در نقطه مقابل، عدم حجیت اخبار آحاد است. مبتنی بر این نظریه است که توانستند به تصفیه متون روایی پرداخته، انبوهی از روایات در حوزه تحریف، جبر، تشبیه، غلو و... را به دلیل «خبر واحد بودن» کنار بگذارند. همچنین در صورتی که صحت سند در مورد اخبار آحاد ضروری قلمداد شود، مبنای شیخ مفید و سید مرتضی باعث شد انبوهی از روایات معصومان (ع) در کتب معتبر امامیه، صرفاً به دلیل ضعف سند کنار گذاشته نشوند.

یکی از موانع شناسایی هویت راویان در بررسی­های سندی، عناوین متعدد راوی در قالب کنیه، لقب و اسم و نیز اشتراک یک اسم بر مصادیق مختلف است. در همین رابطه شیخ صدوق مدعی است «معاذ بن مسلم» و «معاذ بن کثیر» هویت یکسانی دارند. در کتب رجالی، تاریخی و حدیثی برای معاذ بن مسلم، اسامی «الهرا، الفرا، بیّاع الهروی و نحوی» و برای معاذ بن کثیر نام­های «کسایی، بیّاع الاکسیة، صاحب الاکسیة و بیّاع الکرابیس» ذکر شده است. از آنجا که برای معاذ بن کثیر برخلاف معاذ بن مسلم، توثیقی در کتب رجالی متقدم وجود ندارد، اثبات اتحاد این دو راوی، موجب توثیق معاذ بن کثیر نیز می­گردد. طبق شواهد ارائه شده، عنوان مشترک معاذ بن مسلم در منابع تاریخی و روایی سبب شده است تا برخی متأخران، ویژگی طویل­العمر بودن شخصیت تاریخی را به شخصیت روایی سرایت دهند. این پژوهش نشان می‌دهد با توجه به اتحاد طبقه، شغل، محل سکونت، مقام و شأن معاذ بن مسلم و معاذ بن کثیر نزد امام صادق (ع)، صحت ادعای شیخ صدوق تأیید می­شود و در نتیجه، توثیق معاذ بن کثیر نیز به‌دست می­آید.

شناخت و ارزیابی مبانی نقد حدیث به­ویژه در عرصه روایات تفسیری، خدمتی به علم تفسیر و حدیث بوده که در آن اصول سبکی نوین، معرفی و مورد ارزیابی و نقد قرار گرفته است تا دیگران در صورت الگوپذیری از این تفسیر، خطاها و کاستی‌های آن را جبران کنند. در این میان، تفسیر «الفرقان» به سبب رویکردهای خاص تفسیری و روایی که حاصل آن به ­طور عملی، اصالت دادن به قرآن و البته نفی نکردن حجیت سنت است، می‌تواند نمونه خوبی برای معرفی ارتباط قرآن و سنت باشد. در این پژوهش، با مطالعه و استخراج روایات موجود در تفسیر «الفرقان» و ارزیابی آنها از زاویه نقد حدیث با محوریت قرآن، به تبیین و نقد آراء مؤلف این تفسیر پرداخته شده است. مفسر در نقد احادیث و در روایات غیر معارض با قرآن، ابتدا کسب موافقت و وجود شبیه، شاهد و مصداق از قرآن و در مرحله بعد، مخالفت نداشتن با قرآن را کافی دانسته است. از دیدگاه وی، برخلاف روایات معارض که ضرورتاً موافقت در یکی از روایات متعارضین باید لحاظ گردد، ظاهر قرآن بر نص حدیث صحیح، ترجیح دارد و هنگام تعارض باید ظاهر قرآن را اخذ نمود. وی تخصیص یا تقیید نص و ظاهر قرآن را با سنّت قطعیّه نپذیرفته است. در مقاله به تفصیل، نقدهای وارد بر این دیدگاه ارائه شده است.

شناخت و فهم معنای قرآن کریم در گرو فهم واژه­ها و مفاهیمی است که همچون دانه­های زنجیر به ­هم پیوسته­اند. واژه­هایی در قرآن وجود دارند که تنها یک­بار استعمال شده­اند که در اصطلاح به آنها «تکامد» گفته می­شود. تکامدها مانند سایر مفاهیم قرآن، نیازمند واکاوی و معناشناسی­اند. این مقاله که با روش توصیفی‌ـ ‌تحلیلی سامان یافته، به معناشناسی تکامد اسمی «مذبذب» ـ واقع در آیه 143 سوره نساء ـ با استفاده از روابط هم‌نشینی، جانشینی و تقابلی می­پردازد. نتایج تحقیق نشان می­دهد که مذبذب با مفاهیمی مانند «اضلال»، «ریا» و «یخادعون» رابطه هم­نشینی داشته و به صورت موردی، با «مرجفون»، «بهت»، «حیران»، «یتیهون»، یترددون» و «یعمهون» رابطه جانشینی دارد. نیز به طور موردی با واژگان «سکینه»، «ثبات»، «استقامت» و «مستقر» در تقابل معنایی است. در ادامه، ترجمه این واژه از سوی برخی مترجمان قرآن کریم آسیب‌شناسی شده است. این تحقیق در تکمیل شبکه معناشناسی مفاهیم و اصطلاحات قرآن و همچنین آسیب‌شناسی ترجمه­های قرآن کریم کارکرد آشکاری دارد.

در فقه امامیه، اهتمام فراوانی نسبت به حفظ جان و حرمت دماء مشاهده می‌شود؛ تا بدانجا که حتی در تقیه که فرد مکلف است برای حفظ جان، مال و آبرو به حسب شرایط، به کتمان یا حتی عملی خلاف موازین شرعی روی آورد، اما این اختیار بدو داده نشده که مرتکب قتل عمد شود. ازاین‌رو، شرایط اضطرار و تقیه نمی‌تواند به ریختن خون مسلمانی بیانجامد؛ امری که از آن به قاعده «لا تقیة فی الدماء» یاد می­شود. این پژوهش با روشی توصیفی‌ـ‌تحلیلی درصدد پاسخ به این سؤالات است که اولاً دلالت آیات شریفه قرآن کریم بر حرمت قتل انسان در شرایط تقیه چگونه است؟ ثانیاً اعتبار روایاتی که به عدم جواز قتل انسان­ها در هنگام تقیه و شرایط اضطرار می­پردازد، به لحاظ سندی و کیفیت دلالت چگونه است؟ ثالثاً آیا اطلاق این دسته از روایات شامل افراد غیرمسلمان همچون معاهد و ذمی­ می­شود؟ رابعاً استثناء قاعده فقهی مزبور در نظرات فقهای امامیه، چه مواردی را دربرمی­گیرد؟ یکی از دستاوردهای مقاله آن است که نصوص قرآنی و روایی و همچنین گستره قاعده فقهی پیش‌گفته، ریختن خون مطلق انسان ـ اعم از مسلمان و کافر ـ را در شرایط تقیه و اضطرار، جایز نمی‌داند مگر در موارد اندکی که حفظ جان افراد بیشتری اقتضا کند یا مصالح مهم‌تری در میان باشد.