جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

امام رضا(ع) در حدیث «سلسلة الذهب» خود را از شرایط کلمۀ اخلاص دانسته است؛ کلمه­ای که دژ الهی است و هر که در آن داخل شود، از عذاب الهی ایمن می­ماند. با در نظر گرفتن مبانی عارفان می­توان این حدیث شریف را اینگونه توضیح داد که هر یک از امامان معصوم، انسان کامل یعنی جلوۀ تامّ الهی در این عالَم است که از نظر وجود‌شناسی و معرفت‌شناسی، واسطۀ بین حق و خلق می­باشد. بنا بر آیات قرآن کریم، خداوند، ظاهر و باطن است. ظهور کامل خداوند، انسان کامل است که بدون او، مرتبة شهادت ناقص می­ماند. در واقع، حقیقت انسان کامل در مرتبة غیب است و ظهورش، امانتی از مرتبة غیب در مرتبة شهادت است. از آنجا که ذات خداوند، غیب مطلق است، او را فقط از طریق امام معصوم می­توان شناخت و چون امامان معصوم، نوری واحد و متّحد با حقیقت محمّدیه هستند، شناخت امام زمان، در واقع معرفت به توحید خداوند است. آدمی بعد از صفای نفس و آراسته شدن به کمال علمی و عملی می­تواند امام معصوم را درک کند و به بهشت الهی وارد شود.

یکی از مهم­ترین ویژگی­های ساختاری نهج البلاغه، تناسب و انسجام حاصل از ارتباط معنایی واژه­ با واژگان دیگر است. این ارتباط معنایی با استفاده از تناسب معنایی، قابل تبیین است و از این جهت، مناسبت دارد از محور هم‌نشینی­که یکی از راهکارهای عمده در انتقال پیام گفتاری است، بهره برد. ارزش چینش واژگان و گزینش آنها توسط گوینده، با توجه به ارتباط معنایی واژگان هم­نشین، آشکار می­شود. در این میان، واژه «عقل» از کلماتی است­ که در کتاب ارزشمند نهج­البلاغه، جزء واژگان چند معنایی محسوب می‌شود. از ‌این‌رو، پژوهش­حاضر با روش توصیفی‌ ـ تحلیلی و با بهره­جویی از منابع کتابخانه­­ای ‌ـ اسنادی به بررسی محور هم­نشینی واژه «عقل» در آن کتاب پرداخته ­و به این نتیجه رسیده است­ که هم­نشینی «عقل» با واژگان «شهادت، دفاین، تحصین، تکلّم، سهو، تدبیر، موعظه، رعایة و روایة» بیان‌کننده نوعی از تناسب معنایی در گفتار است.

برخی از اخباریان با استناد به حدیث «انما یعرف القرآن من خوطب به» قائل به عدم حجیت ظواهر قرآن و انحصار حق تفسیر قرآن برای ائمه علیهم السلام شده‌اند. این جمله ذیل روایتی وارد شده که امام باقر(ع) با محدث مشهور اهل سنت قتاده بن دعامه، پیرامون تفسیر برخی از آیات قرآنی گفتگوی می‌کنند. بنابراین برای فهم آن جمله، نیاز به بررسی آن گفتگوست. این پژوهش در بررسی تحلیلی آن گفتگو، قصد دارد لایه‌های فهم قرآن و گونه‌های روایات تفسیری را تبیین نموده و آسیب‌های این حدیث را بررسی نماید. در نوشتار حاضر، تلاش شده است بین ترجمه، تفسیر و تأویل تفاوت گذاشته شود و بیان امام(ع) مبنی بر حق انحصاری فهم قرآن برای اهل خطاب را به بیان تأویلی توجیه نماید. آسیب سقط در مورد حدیث هم مردود شمرده شده است.

هرچند از حکیم ترمذی اثری مستقل در تفسیر قرآن به جای نمانده است، اما آنچه در جای‌جایِ آثارش برجای مانده، نوعی تفسیر آیاتِ مربوط به نفس به شمار می‌آید. چنین به نظر می‌رسد که مستند حکیم ترمذی در نظراتش فقط آیات قرآن کریم باشد، چرا که وی به هیچ منبع دیگری استناد نکرده است. با این حال، شواهدی وجود دارد که حکیم ترمذی، تفسیرِ خود از آیات مربوط به نَفْس را از برخی منابع تفسیری شیعه برگرفته است، اما به دلیل مخالفت شدیدش با تشیع، احتمالاً تلاش کرده این مطلب را پنهان نگاه دارد. به نظر می‌رسد تفسیر حکیم ترمذی از نَفْس نه‌تنها تا زمان خودش کاملاً تازه و منحصربه‌فرد بوده است، بلکه این تفسیر تا امروز نیز تازگی خود را حفظ کرده و کمتر مورد توجه دیگران واقع شده است. به نظر حکیم ترمذی، نفس بر دو قسم است: نفسِ باطن و نفسِ ظاهر. نفسِ باطن از خاک آلودة زمین که قدمگاه و محل رفت‌وآمد ابلیس بوده، بوجود آمده و تابعِ ابلیس است؛ لذا انسان برای رسیدن به رستگاری باید با نفسِ باطن مبارزه کند. نفسِ ظاهر برخلاف نفسِ باطن، به‌خودی‌خود گرایشی ندارد و تابع کسی است که بر او غلبه کند. اگر بر نفسِ ظاهر، «معرفت» یعنی همان نور و عقل، غلبه کند، تابع آن دو می‌شود و اگر نفس باطن بر آن پیروز آید، تابع نفس باطن می‌شود.

در روایات و ادعیه مربوط به امام زمان (عج)، «رغبت به دولت کریمه» یکی از درخواست‌های پرتکرار است. رغبت، به عنوان مؤلفه مهمّ پیوند مردم و دولت متعالی مهدوی، با عللی افزایش یا کاهش می‌یابد. بعضی از این علل، نقش زیربنایی دارند و علت‌های دیگری را نیز برای تأثیر بر رغبت پدید می‌آورند. مقاله حاضر که به روش اسنادی و توصیفی ـ تحلیلی تدوین شده، پس از بررسی معنا و مفهوم عقل و رغبت در روایات، پیوند آن دو را تشریح می‌نماید. اصلی‌ترین عامل افزایش رغبت به دولت کریمه مهدوی، بویژه در زمان غیبت، عقلانیت مردم و جامعه در ابعاد مختلف است و بر عکس، عناصر مخالف آن از قبیل جهل، سبب کاهش رغبت خواهد شد. بنابراین یکی از این راهکارهای گسترش عقلانیت در جامعه، تبیین صحیح معارف و مواهب مهدوی از جمله تشریح دقیق اکمال عقول و احیای قلوب در دولت کریمه است که دل‌های مخاطبین را با توجه به معرفت ایشان نسبت به آن دولت متعالی مشتاق خواهد کرد. در مقاله حاضر، اساس تشریح روابط بین عقل و رغبت، مبتنی بر روایات معصومین علیهم السلام است.

مترجمان معاصر، واژه «مَوْقُوتاً» در آیه 103 سوره نساء ﴿... إِنَّ الصَّلاةَ کانَتْ عَلَی الْمُؤْمِنینَ کِتاباً مَوْقُوتاً﴾ را به نحوی متفاوت از همدیگر ترجمه کرده­اند. این کلمه در برخی ترجمه‌ها به معنای «وقت‌هاى معین نماز» و در دیگر ترجمه‌ها به معنای «واجب یا لازم و ثابت بودن نماز» آمده است. برخی از این ترجمه‌ها، بر مبنای ظاهر الفاظ آیه و بدون توجه به قرائن دیگر مانند سیاق و روایات معتبر انجام گرفته و مراد اصلی خداوند به طور دقیق منتقل نشده است؛ چنانکه روایات قابل توجهی از معصومان (ع) نیز معنای دیگری برای آیه شریفه بیان نموده‌اند. در نوشتار حاضر که به روش توصیفی ـ تحلیلی سامان یافته، میزان تطابق ترجمه‌های معاصر در ترجمه این واژه با بیان اهل‌بیت (ع)، یعنی آگاهان به مراد واقعی خداوند، ارزیابی شده و در نهایت، ترجمه دوم سازگارتر با روایات تشخیص داده می­شود. در همین راستا، نقش کلام معصومان (ع) در تشیخص ترجمه صحیح قرآن مجید نمایان می‌گردد.

زبان دین از جمله مباحث فلسفه دین و خاستگاه آن، نگاه نقادانه متفکران جهان غرب به متون مقدس است که با راه یافتن به جهان اسلام باعث پیدایش بحث زبان قرآن شد. با توجه به راه یافتن این نگاه نقادانه به جوامع اسلامی و قرآن، بحث از حقیقت زبان قرآن و دیدگاه متفکران اسلامی در این زمینه اهمیت پیدا می­کند. در این مقاله پس از طرح سوالات اساسی زبان قرآن و بررسی مؤلفه­های آن در آثار مولوی جلال الدین بلخی، مشخص می­شود که زبان قرآن از دیدگاه او «زبانی تألیفی، معنادار، معرفت بخش و قاعده­مند» است؛ هر چند در برخی از تأویلات معرفت‌شناسانه خود، رویکردی ساختارشکن دارد. وی مفردات الفاظ قرآن را موضوع برای معانی عامه می­داند؛ از همین‌رو با استفاده از نظریه روح معنا، به تبیین آیات متشابه قرآن پرداخته و با گسترش این نظریه به دیگر آیات، به توسعه معانی و مصادیق آیات قرآن می­پردازد.

روش­شناسی تفسیر، به معنی کشف روش مفسر برای رسیدن به مراد خداوند در قرآن است. به دلیل لزوم بررسی جزئی‌نگر در روایات تفسیری، اهمیت تاریخی و روش­شناختی روایات تفسیری هر یک از معصومان(ع) و نیز اهمیت نمایاندن تفاوت روایات بیان ظاهر و باطن قرآن، در مقاله حاضر دامنه پژوهش به روایات تفسیری امام­سجّاد(ع) در حیطه بیان معنا محدود شده است. نگارنده معتقد است دسته‌بندی دقیق این روایات، نسبت‌سنجی میان آن‌ها و مجموع روایات تفسیری امام‌سجّاد(ع) و ارائه آمار مستند می‌تواند روشنگر زوایایی از اهداف و شیوه‌های تفسیری حضرت باشد. در این پژوهش، روایات بیانگر معنا در دو دسته تبیین ظاهر و باطن، بر اساس چارچوبی متقن به گونه­هایی تقسیم شده است. از میان 536 روایت تفسیری، 175 روایت در تفسیر ظاهری 210 آیه کاربرد دارد و 12 مورد بیان معنا و مصداق باطنی را شاهدیم. اهداف امام سجّاد(ع) در پرداختن به آیات قرآن ناظر به این امور بوده است: شرح و تبیین مفاهیم ظاهری کلام؛ زنده کردن آیات قرآن و روح بخشیدن به مضامین قرآنی در آن عصر؛ آموزش روش تفسیر صحیح؛ رشد اخلاقی و دینی جامعه؛ پاسخ به سؤالات تفسیری مخاطبان و رفع اشکالات واضح؛ بیان تفاصیل تاریخی، اعتقادی، فقهی و ... ذیل آیات.

واژه حکمت از دیرباز به‌ عنوان یکی از معناهای محوری حوزه معرفت در قرآن مورد توجه عالمان اسلامی بوده است. از سوی دیگر می‌توان حکمت را به‌مثابه مفهومی جهانی در نظر گرفت که در دوره جدید در غرب ادبیات وسیعی حول آن به وجود آمده و این مفهوم از جهات مختلف فلسفی، دینی، اخلاقی، روان‌شناختی مورد مطالعه قرار گرفته است. در این مقاله، مفهوم قرآنی حکمت در تطبیقی نامتوازن با مفهوم جهانی حکمت و با استفاده از شواهد زبان‌شناختی اعم از ریشه‌شناسی واژه و بررسی روابط همنشینی و سیاقی آن در قرآن تحلیل ‌شده و این نتیجه حاصل ‌شده است که مفهوم قرآنی حکمت در ادامه مفهوم سامی آن، یک مفهوم ساخت‌یافته و دارای بار معنایی غنی دانشی است که با مفهوم جهانی تعریف ‌شده در قالب نظریه تقابل انسان‌محوری با کلام‌محوری تناظر دارد و بر رابطه‌ای پررنگ بین علم و عمل و بر دانشی عملی (مثل مهارت) دلالت دارد. حکمت در قرآن به دو مفهوم الف) یک سجیه اخلاقی و توانایی انسان‌شناختی در مواجهه کلی با زندگی و ب) مجموعه تعالیمی که حاصل ممارست در این توانایی هستند، به‌کار رفته است. مفهوم نخست، گوهر نایابی است که خدای متعال تنها به بندگان خاصی عطا می‌کند اما مفهوم دوم مجموعه آموزه‌هایی است که از سوی خدای حکیم و انسان‌های حکیم برای هدایت مردم صادر می‌شود. حجم عمده این تعالیم را توصیه‌هایی اخلاقی تشکیل می‌دهد که بر معرفتی نظری متکی است که به‌اختصار بازگویی می‌شود.

بنا بر یافته­های روان‌شناسان و متخصصان علوم مغز و اعصاب، تخیّل نیروی پیش­برنده تعقل ­آدمی است­که امکان خلق تصاویر جدید و ایده­های نو را در ذهن ایجاد می­کند. تفسیرگر انسانی قرآن می­تواند با استفاده از این نیروی خلاق در کنار نیروی تفکر و تذکر مسبب طرح مسایل جدید و کشف اطلاعات مفید فراگرد فهم آیات مختلف باشد؛ مشروط به این­که مفسر بتواند مرزهای مفهومی بین تفکّر، توهّم، تخیّل خلاق و خیالات و اوهام باطل را به درستی بازشناسد و با استفاده از همه منابع معرفتی در دسترس، تفسیری به دور از رأی شخصی، پیش­داوری و خیال­زدگی ارائه دهد. آنچه در این ­گفتار آمده است اجمالاً نتیجه تحلیل و تطبیق داده­های علمی موجود در دو حوزه تخیّل خلاق و فهم و تفسیر آیات است­ که به طور مشخص از ظرفیت بالای­ کاربرد آن نیروی خلاق و منبع الهام­بخش در حوزه فهم و تفسیر آیات خبر می­دهد؛ مواردی چون کاربرد تخیّل مفسّر در تفسیر بیشتر آیات از قبیل آیات مربوط به آفرینش انسان، مرگ و عالم پس از مرگ؛ نقش تخیّل در ترسیم ذهنی روابط همنشینی و جانشینی واژگان قرآن؛ تجسّم هر آیه در شبکه­ آیات خویشاوند و هم موضوع؛ تصویرسازی ذهنی مفسّر از حوادث­ گذشته با تکیه بر منابع معتبر تاریخی و نقلی از نتایج مهم این تحقیق­اند.