جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

امکان نظام اقتصادی مبتنی بر قرآن کریم از مباحثی است که ذهن برخی از محققان را به خود مشغول داشته است. بر این اساس این نوشتار به بررسی پاسخ سه مسئله نظام سازی قرآنی، وجود و عدم نظام اقتصادی در قرآن و در نهایت امکان نظام سازی مبتنی بر قرآن پرداخته است. برای دستیابی به پاسخ پرسش‌های یادشده از روش استنطاق شهید صدر و روش تحلیل محتوا بهره برده شده است. نتایج به دست آمده نشان می‌دهد که امکان تبیین نظام اقتصادی بر اساس تعاریف مرسوم در مباحث اقتصادی در قرآن کریم وجود ندارد. همچنین گرچه در برخی موارد، قرآن کریم به مباحث مکتب اقتصادی ورود کرده است اما به تبیین همه جانبه آن نیز پرداخته نشده است. با این وجود می‌توان با اتکاء بر قرآن و سنت به ارائه یک مکتب اقتصادی دست زد. امکان نظام اقتصادی مبتنی بر قرآن کریم از مباحثی است که ذهن برخی از محققان را به خود مشغول داشته است. بر این اساس این نوشتار به بررسی پاسخ سه مسئله نظام سازی قرآنی، وجود و عدم نظام اقتصادی در قرآن و در نهایت امکان نظام سازی مبتنی بر قرآن پرداخته است. برای دستیابی به پاسخ پرسش‌های یادشده از روش استنطاق شهید صدر و روش تحلیل محتوا بهره برده شده است.

ریشه «وحی» در عربی عصر نزول قرآن فاقد ابعاد جنسیتی بوده‌ است و با نزول قرآن مجید تحول معنایی گسترده‌ای را آغاز می‌کند. در دانش کلام این واژه به نوعی تخصیص معنایی یافته به بشر و سپس به انبیا و ارتباط وی با خداوند اختصاص می‌یابد. دانش کلام مفهوم کانونی این واژه را از فعل خداوند به «قوه نبوت» تحول می‌دهد. این قوه اگرچه در نظر برخی دارای معنای انفعالی است اما خود موضوعیت یافته و در کانون مفهوم وحی قرار می‌گیرد. در اندیشه فلسفی، فرشته وحی به عقل مفارق یا همان عقل دهم در سلسله مراتب عقول تعبیر می‌شود و عقل کامل انسانی عنصر کانونی مفهوم وحی می‌شود. طی تحولات معنایی، جنسیت به میدان معنای وحی راه یافته‌ است؛ ابتدا از مجرای تفاوت معنای وحی بر زنان و مردان در تفاسیر، سپس در تلازم معنای وحی و نبوت و سپس در تلازم معنای وحی و عقل موحی الیه. نبوت و عقل هر دو در تاریخ اندیشه اسلامی مفاهیمی مرتبط با جنسیت هستند. اما در قرآن مجید نشانه‌ای از تلازم دو سویه بین وحی و نبوت و وحی و عقل دیده نمی‌شود. لذا به نظر می‌رسد وحی در گفتمان قرآن نه‌تنها فاقد بُعد جنسیتی که فاقد بُعد بشری است.

عبدالکریم سروش در قبض و بسط، هرچند فهم ما از دین را متغیر و خطاپذیر دانسته، خود دین را کامل، ثابت و بدون خطا فرض کرده است. اما در رؤیاهای رسولانه وی ابتدا تلاش کرده است، به زعم خود، مواردی از وجود نقص، خطا، و تناقض را در قرآن نشان دهد، سپس، از منظری پدیدارشناسانه راه حل طبیعی‌گرایانه‌ای را پیش ‌نهد که بنا بر آن، پدیدار وحی و پدید آمدن قرآن، فرایندی طبیعی ‌معرفی می‌شود. ابوالقاسم فنائی (1400) در نقد خود، تلاش کرده است نشان دهد لوازم کلامی ناشی از این راه حل با پیش‌فرض‌های به ویژه هستی‌شناسانۀ آن در تعارض است. هرچند نگارندۀ این سطور با اصل مدعای فنائی در مورد اشکالات فرضیه‌های قبض و بسط و رؤیاهای رسولانه، موافق است، اما با برخی از دلایل و نقدهای او چندان همراه نیست. در بخش اول این مقاله، با بررسی نقدهای فنائی به قبض و بسط و رؤیاهای رسولانه نشان می‌دهیم با تغییر برخی از پیش‌فرض‌ها، می‌توان روایت قانع‌کننده‌تری از این دو نوشته ارائه داد و اعتراضات فنائی را پاسخ گفت. اما در همین بخش نشان داده می‌شود این تغییر پیش‌فرض‌ها با دیدگاه خود سروش سازگار نیست، و بنابراین، اعتراض‌های فنائی وارد است. در بخش دوم مقاله نیز نشان می‌دهیم قبض و بسط و رؤیاهای رسولانه با مشکلات اساسی روش‌شناختی، هستی‌شناختی، معرفت‌شناختی و پدیدارشناختی مواجه‌اند و لذا هر دو، ناپذیرفتنی و نادرست‌اند. در پایان مقاله هم اشاره‌ای خواهیم داشت به این که چرا چنین ادعاهای مشکل‌آفرینی، در فضای فکری و فرهنگی ایران، بازتابی خارج از معمول می‌یابند.

نظریۀ رؤیاهای رسولانه که آخرین نظریۀ عبدالکریم سروش در باب وحی و قرآن محسوب می‌شود، تکمیل کنندۀ برنامه‌ای است که وی از چند دهه پیش در جهت تدوین الاهیاتی سازگار با عقلانیت انتقادی آغاز کرد. در بطن این دیدگاه نظریه‌ای درباب زبان دین وجود دارد که می‌توان آن را «زبان رؤیایی دین» خواند. در این مقاله پس از مشخص کردن جایگاه نظریۀ رؤیاهای رسولانه در نظام فکری سروش و جایگاه بحث زبان دین در آن، به «زبان رؤیایی دین» پرداخته شده است و در نهایت نشان داده شده است که از نظر صاحب نظریه، زبان رؤیایی، قسمی از زبان استعاری مطابق با دیدگاه‌های فلسفی و زبان‌شناختی جدید به استعاره است. بر این مبنا سرشت استعاری زبان رؤیایی دین نه‌تنها تقلیل دهنده جایگاه شناختی و قدسی متن دینی نیست، بلکه می‌تواند توجیهی برای این ادعا فراهم آورد که متن دینی در مقام متنی استعاری منبعی یگانه و بی‌بدیل و تحویل‌ناپذیر برای شناخت است؛ و «ظواهر نص» بی آنکه به ورطه نص‌گرایی یا عقل‌ستیزی درافتیم، داری اصالت و اعتبار و تقدس‌اند.

قرآن ­پژوهان غیرباورمند، از دیرباز کیفیت تدوین و رسمی­ سازی قرآن را مورد مطالعه قرارداده ­اند. گابریل سعید ­رینولدز، استادیار مطالعات اسلامی و الهیات دانشگاه نوتردام آمریکا، در فرضیه اخیر خود با تعمیم روش‌های تحقیق مدرن در عهد جدید بر قرآن، و تمرکز بر دوتایی­ ها یا عبارات تکرارشونده قرآن، مصحف فعلی را محصول ویراستاریِ متأخر متن مکتوبی می‌داند که از دو مکتوب پیشینی مکی و مدنی فراهم آمده ‌است. نوشتار حاضر که پی­آمد بررسی یک مقاله طولانی، دو سخنرانی و بحث و گفتگو و مجموعه مکاتباتی علمی با این محقق است، پس از شرح فرضیه و روش کار او، ضمن آشکار کردن خطاهای روشی رینولدز و عدول وی از معیارهای علمی خودش، اعتبار علمی ایده وی را مخدوش کرده، سپس پیش‌فرض‌ها، مبانی و محتوای این دیدگاه را با طرح قیاس‌ناپذیری قرآن با عهد جدید و در نتیجه عقیم بودن تعمیم روش‌های تحقیقی عهد جدید بر قرآن، اصیل و تعمدی بودن تکرار در اسلوب بیانی قرآن، خواندنی و شفاهی بودن قرآن و انتقال آن بر بستر نقل سینه به سینه و از طریق قرائات اجازه­دار، آشکار کردن آسیب­هایی که غفلت از دیدگاه­های قرآن­ شناسان مسلمان در علمیت طرح ایجاد کرده و نیز بیان نادرستی شواهد به خاطر سوء فهم‌های تفسیری، به شکل آکادمیک زیر سؤال برده، ضرورت جدی بازبینی آن را آشکار می ­کند.

آیا می‌توان از ابطال‌پذیری برای اثبات علمی بودن گزاره‌های دینی استفاده کرد؟ با ظهور پوزیتویسم منطقی در ابتدای قرن بیستم و گسترش آن در سراسر جهان، مابعدالطبیعه و حتی اخلاق متعالی از اعتبار ساقط شدند. پوپر با درهم شکستن اقتدار پوزیتویسم که معیار تجربی و استقرایی را برای تمییز علم از غیرعلم تعمیم داده و آن‌را تبدیل به معیاری کلی برای معناداری نموده بود، عرصه جدیدی برای مباحث متافیزیکی گشود که در آن نظرورزی متافیزیکی امری عقلانی تلقی می‌شود. پوپر با حرمت نهادن به نظرورزی متافیزیکی نه‌تنها متافیزیک را غیرقابل انفکاک از علم دانست بلکه از این مهم‌تر معتقد بود که متافیزیک از اوصاف نظریه‌های علمی آزمون‌پذیر پیشرو است. در این سپهر، این تحقیق با روش تحلیلی - انتقادی، درصدد سنجش و بررسی تاثیر فلسفه علم پوپر بر معرفت دینی است. بدین منظور نخست با بررسی فلسفه علم پوپر، به این نتیجه ‌رسیدیم که علی‌رغم ایرداتی که به فلسفه علم پوپر وارد است، ابطال‌پذیری نه تنها بستری مناسب برای توجیه عقلانی گزاره‌های دینی آماده کرده است؛ بلکه مشخص شد برخی از معارف دینی خصوصا آن‌دسته از معارف که با استدلال عقلی اثبات می‌شوند، قابلیت ابطال‌پذیری دارند و ‌می‌توان آن‌ها را بر مبنای ابطال‌گرایی علمی قلمداد کرد.

از آنجا که قرآن کریم به عنوان مهمترین منبع دین مبین اسلام مورد پذیرش همه مذاهب اسلامی است، اثبات یا عدم اثبات قرآنی بودن منشأ برخی از قواعد حقوقی می تواند تأثیر بسزایی در توجیه یا عدم توجیه آن قواعد میان حقوقدانان مسلمان داشته باشد و به نوعی جوامع اسلامی را به وحدت کلمه نزدیک تر نماید. این پژوهش دلالت آیه افوا بالعقود بر قاعده حقوقی اصل لزوم مورد بازنگری و تامل مجدد قرار داده است، در این راستا ابتدا واژگان تشکیل دهنده آیه از حیث لغوی و اصطلاحی مورد بررسی قرار گرفته ، سپس به بررسی ترکیب و هیئت آیه پرداخته شده است، پس از بررسی بیانات مفسرین و فقها پیرامون آیه شریفه ، ادله قول به دلالت ایه بر اصل لزوم و همچنین ادله قول به عدم دلالت آیه بر اصل لزوم نقل و مورد بررسی قرار گرفته شده است ؛ نتیجه اینکه به نظر می رسد آیه شریفه هیچ گونه دلالتی بر اصل لزوم ندارد.

یکی از موضوعات مهم در بحث نسبت دین و به‌ویژه اسلام با سیاست، پرسش از مشروعیت و حقانیت حکومت است. در این راستا سؤالاتی از این دست مطرح می­شود: در اسلام چه حکومت و نظامی مورد قبول است؟ آیا صرف داشتن شرایط رهبری برای آن کفایت می­کند؟ مردم نقشی در پذیرش دارند؟ آیا زور و غلبه مشروعیت آور است؟ و... در این مقاله، از بیعت که یکی از روش­های حکومتی بوده و در قرآن و روایات مورد تأیید قرار گرفته است و در واقع پیش از اسلام نیز بوده و با شرایطی به امضا رسیده است، بحث خواهد شد. در این روش، افزون بر شرایط رهبری، رضایت و مقبولیت مردمی یا به­نحوِ شرط وجوب یا شرط واجب نیز لحاظ شده است و حکومت نمی­تواند بدون آن، مشروعیت یابد. دامنه و قلمرو این رضایت از قبول حاکم، به پذیرش برنامه­های کلان حکومت نیز گسترش می­یابد، هرچند برخلاف مصالح خودشان تصمیم بگیرند. لذا پس از بحثی دربارۀ مفهوم بیعت، به آیات و روایاتی در این باره استناد شده است و شرایط و قلمرو بیعت مورد بررسی قرار گرفته است.

دربارۀ پیام‌های اخلاقی قرآن دو نظریه وجود دارد: نظریۀ موافقت و نظریۀ مخالفت با نظام‌مندیِ اخلاق قرآنی. نظریۀ نخست به امکان نظام‌مند بودن این مفاهیم و فواید آن در ترسیم رهنمودهای اخلاقی می‌اندیشد و آن‌ را مجموعه‌ای از گزاره‌ها، قواعد، موضوعات و مفاهیمی می‌داند که دارای چنان چینش و مناسبات و ساختاری است که هم از جهت روابط مفهومی موضوعی، و هم از جهت مناسبات حکمی در راستای رسیدن به‌ غایت خاصی عمل می‌کند و این نظام برخوردار از چنان سلسله‌های علت و معلولی است که دارای کارکرد هماهنگ بوده و در راستای رسیدن به ‌غایت واحدی ایفای نقش می‌کند. اما نظریۀ دوم، به بی‌فایده بودن این کار، قائل است و آن را موجب محدود کردن ارزش‌های اخلاقی می‌داند و معتقد است غنی بودن اخلاق فراتر از یک نظام است. این نوشته درصدد اثبات نظریۀ نخست در قرآن با روش تحلیل و استناد است. لذا در آغاز تلقی از نظام‌مندی را تعریف و تبیین می‌کند؛ سپس به بیان فواید کشف نظام اخلاقی در برابر نظریه رقیب می‌پردازد؛ آن‌گاه از قائلان به نظریه و اینکه چگونه شد تا آنان به این نظریه روی آوردند، سخن می‌گوید و برای امکان کشف و بیان عناصر ضروری برای ایجاد نظام اخلاقی، شواهدی ذکر می‌کند؛

کارآمدی، امری نسبی است که با توجه به اهداف، امکانات و موانع خاص هر پدیده، تغیر می کند. این معیار مورد توجه خاص مکاتب و نظریات مختلف قرار گرفته است. اگرچه نظریه کارآمدی مورد نظر این مکاتب با مسائل دینی ما سازگاری ندارد، اما کارآمدی، به معنای محوریت داشتن سودمندی حداکثری در اموری چون رویکردهای تفسیری قرآن کریم، موجب ماندگاری و حتی کنش اجتماعی این نظریات خواهد شد. این پژوهش درصدد پاسخگویی به این پرسش است معیارهای کارآمدی در رویکردهای مختلف یک نظریه تفسیری چگونه قابل اجرا است. بررسی توصیفی تحلیلی این مسئله حکایت از آن دارد که نظریه کارآمدی در رویکردهای ناظر به متن، مؤلف، و مفسر، با پیروی از معیارهای مهم در هر یک از این رویکردها، می تواند موجب ارائه نظریه کارآمد تفسیری شده، و گسترش کمی و کیفی فهم کتاب الهی را منجر گشته، و تنوع رویکردها و دیدگاههای تفسیری سر از نسبیت در نیاورد.با پیروی از معیارهای مهم در هر یک از این رویکردها، می تواند موجب ارائه نظریه کارآمد تفسیری شده، و گسترش کمی و کیفی فهم کتاب الهی را منجر گشته، و تنوع رویکردها و دیدگاههای تفسیری سر از نسبیت در نیاورد.