جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

يکي از ادله نقلي که برخي به آن استناد کرده و بر‌اساس معتقدند عذاب جهنم، حتي براي کفار معاند هم ابدي نيست، روايتي است که با نام «روايت جرجير» مشهور است. اين گروه معتقدند: با رویيدن گياهي به نام «جرجير» (شاهي) در جهنم عذاب از جهنميان برداشته مي‌شود. در مقابل اين ديدگاه، موافقان جاودانگي عذاب جهنم، روايات مذکور را توجيه می‌کنند و به جاودانگي کفار معاند در جهنم اعتقاد دارند. در منابع روايي، روايات جرجير به دو بخش قابل تقسيم‌ است: بخش اول، رواياتي است که قائلان بر عدم خلود، آنها را در کتاب‌هاي خود ذکر کرده‌اند، ‌اما عين الفاظ آن در منابع روايي وجود ندارد. بخش دوم، رواياتي است که در کتب معتبر حديثي ذکر شده‌ است. با توجه به تعارضي که در ظاهر روايات اين باب ديده مي‌شود، درباره جمع يا طرح این روايات، سه ديدگاه مطرح است: 1. انکار روايات جرجير؛ 2. اثبات و جمع روايات؛ 3. تفصيل (بين معاد مثالي و معاد جسماني). با توجه به تعارض آشکاري که در بين روايات باب جرجير ديده مي‌شود و طبق قاعده اصولي باب تعارض و عدم ترجيح برخي از روايات متعارض بر برخي ديگر، نتيجه اين قاعده تساقط روايات اين باب است. علاوه بر آن استناد به اخبار آحاد در اصول دين و مسائل مربوط به آن، قابل پذيرش نیست. اين نوشتار با روش تحليلي ـ توصيفي ديدگاه‌هاي ناظر به حديث جرجير را نقد و بررسی کرده و راه درست براي اثبات يا انکار جاودانگي عذاب جهنم را تمسک به ادله عقلي و نقلي ديگر دانسته است.

دکتر شريعتي، از چهره‌هاي شاخص جريان نوانديش ديني با رويکرد جامعه‌گرايانه، اسلام را ديني واجد کارکردهاي اجتماعي فراوان مي‌دانست؛ اما کارآمدي آن را در گرو بازبيني و بازخواني مجدد متون ديني مي‌ديد. او در اين زمینه به بازنگري اصول اعتقادي اسلام پرداخت. مقاله حاضر بر آن است تا اصل «معاد» و فرجام انسان را از ديدگاه او، با روش تحليلي ـ توصيفي و با رويکردي انتقادي بررسي کند. اين پژوهش نشان داده که او با استفاده از عقلانيت عملگرا و امروزی به تبيين گزاره‌هاي مربوط به معاد پرداخته است. بر همين اساس غالباً تفاسيري اين‌جهاني از معاد ارائه مي‌دهد. او براي اثبات معاد از طريق عدل الهي و تبيين قاعده عمومي «عمل و عکس‌ا‌لعمل» استدلال نموده است. شريعتي جاودانگي را يکي از بزرگ‌ترين استعدادهاي انسان مي‌داند. از نظر او، دنيا، معاش و اقتصاد اصل است و آخرت به امور مادي وابسته است. آيات ناظر به معاد و مواقف اخروي از نظر او، واقع‌نما نیست، بلکه نمادين است.

مسئله‌ اصلي اين پژوهش بررسي ادله‌ ايجابي متکلمان در اثبات «اعاده معدوم» به روش توصيفي ـ تحليلي و هدف آن نشان دادنِ ناکارآمدي اين ادّه در اثبات مدعاي مذکور است. متکلمان طرفدارِ اين ديدگاه، آفرينش مجددِ موجودات در برابر آفرينش نخستين‌بار آنها را که «ابتدا» ناميده مي‌شود، «اعاده» مي‌نامند و معتقدند: آفريده نُوين ـ يعني مٌعاد ـ عين آفريده نخستين‌بار، يعني مُبتدي است. جستار نويسندگان اين پژوهش نشان مي‌دهد مدافعان اين ديدگاه در آثار کلامي خود، ده استدلال در اثبات مدعاي خويش اقامه کرده‌اند. اين استدلال‌ها در يک تقسيم‌بندي کلي به دو قِسم «قياسي» و «تمثيلي» تقسيم مي‌شوند که در اين پژوهش صرف‌نظر از ادله ممتنع بودن اعاده معدوم، نقد و بررسي شده‌اند. تحليل منطقي از طريق بررسي مادي و صوري اين استدلال‌ها، نشان مي‌دهد هيچ‌يک از آنها در اثبات مدعا تام‌ نيست.

«عقل‌ورزي» يکي از مباني مهم هر مکتب فکري است و توجه لازم يا غير لازم يا کمتر از حد لزوم نسبت به آن مي‌‌تواند نظريات برآمده از هر مکتب را تحت‌الشعاع قرار دهد. به ديگر سخن، يکي از راه‌هاي ارزيابي نظريات يک مکتب ارزيابي مباني آن، و يکي از مهم‌ترين مباني، بهره‌‌گيري بايسته و شايسته از عقل است. اگرچه وهابيت از اين نظر همواره از سوی محققان نکوهش گردیده است، اما به نظر مي‌رسد مي‌توان نگاه دقيق‌تري به جايگاه مسئله عقل در منظومۀ فکري آنها انداخت و نقدهاي بينادي‌تري نسبت به آنها داشت. اين نوشتار بر آن است تا با روش تحلیلی ـ انتقادی جايگاه عقل را از منظر وهابيت در هفت محور (قواعد عقلي، حسن و قبح عقلي، عقل‌ ابزاري، عقل منبعي، تعارض عقل و نقل، تقدم نقل بر عقل، و مخالفت با برخي علوم عقلي) بررسي کند. براساس يافته‌هاي اين پژوهش، مهم‌ترين ايراد بر آنها در حوزۀ تعارض عقل و نقل، حسن و قبح عقلي و نيز مخالفت با برخي علوم عقلي است. علاوه بر آن ايشان در حوزۀ عقل منبعي نيز تلاش وافري از خود نشان نداده‌اند.

از مهم‌ترين عرصه‌هاي اثرگذاري معارف قرآني در يک حوزه دانشي، عرصه «مديريت و راهبري» آن حوزه است. اين مقاله با روش توصيفي ـ تحليلي و با رويکردي نقادانه به آراء خاورشناسان، نقش قرآن در راهبري علم کلام را بررسی کرده و نشان داده که ازيک‌سو قرآن کريم با تأييد روش عقلي و الهام‌بخشي، استدلال و رديه‌نويسي مسلمانان را به رويکرد عقلي در کلام ترغيب نموده و درون‌مايه‌هاي استدلالي موجود در قرآن کريم الهام‌بخش استدلال‌هاي کلامي به مسلمانان بوده است. از سوي ديگر مسلمانان با اهتمام ويژه به آموزه‌هاي قرآني و مقدم ساختن آنها در چينش مسائل کلامي و اولويت‌بندي آموزه‌هاي اعتقادي از قرآن تأثير پذيرفته‌اند. اثبات اين نقش‌آفريني‌ها به ابطال نظريه برخي خاورشناسان مي‌انجامد که نه‌تنها بسياري از آموزه‌هاي اعتقادي و کلامي را برگرفته از ساير اديان و يا ديگر عوامل بيروني مي‌دانند، بلکه حتي پيدايش و تطور علوم اسلامي و از جمله علم کلام را نيز متأثر از عوامل خارجي مي‌شمارند و نقش آيات و معارف قرآن را بکلي انکار می‌کنند و يا نقش چندان مؤثري براي آنها ترسيم نمي‌نمایند.

يکي از مهم‌ترين موضوعات در مباحث اعتقادي پس از توحيد، شناخت حجت‌هاي الهي و آثار وجودي آنان در هستي است که در اين‌باره در قرآن کريم و روايات و نوشته‌هاي دانشمندان مطالبي فراوان نقل شده است. اين مقاله با بررسي شأن و آثار وجودي و ولايت تشريعي پيامبر و معصومان(ع) بر آن است تا با واکاوي ديدگاه يکي از بزرگ‌ترين متفکران معاصر، به تبيين آثار وجودي اين انوار هدايت پرداخته و در يک فرايند پژوهشي نتايج آن را ارائه نمايد. داده‌هاي اين پژوهش با استفاده از روش کتابخانه‌اي و مراجعه به آثار مکتوب و اسناد و مدارک موجود گردآوري و با استفاده از تحليل محتوا تجزيه و تحليل گرديده است. حاصل پژوهش نشان مي‌دهد امام خمینی(ره) پيامبر اکرم(ص) و معصومان(ع) را کليد‌هاي باب وجود و اولين مخلوق، رابط ميان شاهد و مشهود، انوار فروزان الهي و داراي ولايت تکويني و تشريعي و نقش‌آفرين در عالم به‌مثابه واسطه فيض و شفيع انسان‌ها در قيامت معرفي مي‌کند و علاوه بر این، مهم‌ترين و بزرگ‌ترين آثار وجودي آن ذوات مقدس را تشکيل حکومت و اجرايي نمودن شريعت مي‌داند.

در نگاه بدوي و غيردقيق ممکن است به ذهن برسد پذيرش ترک اولي̍̍ با دلايل عقلي عصمت ناسازگار است؛ زیرا ترک اولي̍ ترجيح مرجوح است و خطا. ازاین‌رو پذيرش آن با دلايل عقلي عصمت ـ که هر‌گونه خطايي را از انبياء رد مي‌کند ـ ناسازگار است. سه حيطه عمده عصمت عبارتند از: 1. عصمت در دريافت و ابلاغ وحي؛ 2. عصمت از گناهان؛ 3. عصمت از خطا در امور غيرديني. نگارنده معتقد است: پذيرش و اقامه دليل براي دو حيطه نخست قطعاً با پذيرش ترک اولي̍̍ منافاتي ندارد. حيطه سوم عصمت بر دو قسم است: 1. خطايي که غيرمستقيم سبب اخلال در هدف اصلي انبياء در دعوت و ارشاد مردم مي‌شود. 2. خطايي که چنين پيامدي ندارد. ترک اولي̍̍ در قسم دوم مي‌گنجد. ظاهر کلام متکلمان نشان مي‌دهد: مقصودشان از «عصمت از خطا» فقط مصونيت از خطاي قسم نخست است، نه مصونيت از خطاي قسم دوم. پس بين عصمت از خطا و پذيرش ترک اولي̍̍ ناهمخواني وجود ندارد. اين مقاله درصدد است با استفاده از روش توصيفي ـ تحليلي به اثبات مدعاي فوق و پاسخ به اشکالات بپردازد.

«ايمان» از متعالي‌ترين ويژگي‌هاي انساني است و راه حصول به سعادت را در ايمان و يقين بايد جست. اين مقاله در تلاش است با روش تحليلی ـ توصيفي به اين پرسش پاسخ دهد که در آثار غزالي چه نسبتي ميان ايمان و يقين وجود دارد؟ و راه‌هاي حصول ايمان و يقين از نظر وي کدام است؟ يافته‌هاي حاصل از اين پژوهش حاکي از آن است که غزالي ايمان و يقين را فقط بر استدلال يا شهود مبتني نمي‌کند، بلکه حسن ظن و اعتماد به ديگران در حصول آن را هم مي‌پذيرد، و با اين مبنا مي‌کوشد ايمان و يقين را به‌گونه‌اي تفسير کند که همه آحاد جامعه اسلامي را شامل شود. به نظر وي رحمت عام الهي مستلزم آن است که صرفاً پذيرش قلبي براي ايمان و يقين کفايت کند؛ زیرا طرف خطاب خداوند همه آدميان هستند، و تعلق خاطر به وحي و عمل به اوامر و نواهي ديني براي رستگاري کافی است، و برهان و شهود بر کمال ايمان و يقين مي‌افزايد، وگرنه در اصل حصول آنها تأثيري ندارد.

در زمانه‌اي که به علل گوناگون، هستي انسان صرفاً مساوي با بدن مادي او انگاشته مي‌شود و اعتقاد به امور متافيزيکي با شيادي يا اختلال رواني مساوي قلمداد مي‌گردد، بروز برخي اتفاقات سبب مي‌شود تا به اين انگاره‌ها با ديده شک بنگريم. «آتوسکوپي» به‌عنوان پديده‌اي که در آن انسان مي‌تواند بدون استفاده از بدن مادي خود در زمان يا مکاني حضور داشته باشد و از پيرامون خود به ما گزارش اثبات‌پذير ارائه کند، از اين دست اتفاقات است. این مقاله با مراجعه به آزمايش‌هاي صورت‌گرفته، ضمن بررسي اقسام آتوسکوپي، ويژگي‌ها و تبيين‌هاي فيزيولوژيکی و روان‌شناختي، صحت آن را بررسی کرده و حدود اعتبار آن را در اثبات يا عدم اثبات بعدي غيرمادي براي انسان گزارش کرده است. براساس بررسي انجام‌شده، تجربه خروج از بدن يکي از اقسام آتوسکوپي به شمار می‌آید و مي‌تواند ما را به بقای آگاهي پس از مرگ رهنمون شود.

«برهان تمانع» برهاني است که با الهام از قرآن، به‌ويژه آية «لَوْ کَانَ فِيهِمَا آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتَا» (انبياء: 21) مطرح و با تقريرهاي گوناگون ارائه، و توحيد در خالقيت و ربوبيت، اعم از ربوبيت تکويني و تشريعي با آن اثبات مي‌شود. «برهان تمانع» به فرض اختلاف آلهه متعدد اختصاص ندارد و فرض توافق آلهه در خلق و تدبير و حتي تباين کلي دو واجب را نيز شامل مي‌شود. ازاين‌رو برهان را براساس تعدد ‌قدرت‌ها و اراده‌هاي متوافق و تمانع اراده‌ها و قدرت‌ها تبيين نموده‌اند. توالي فاسد فرض دو واجب در برخي از تقريرها عدم تکون عالم، و در برخي ناهماهنگي موجودات، و در برخي لزوم ترکب ذاتين مفروضين، و در برخي فروض، تضاد يا تناقض است. هدف اين پژوهش که با روش کتابخانه‌اي تهيه و به روش تحليلي ـ تبييني ارائه ‌شده، بررسي فروض گوناگون و تقريرها و اشکالات مطرح‌شده درباره «برهان تمانع» و ميزان کاربري آن در اثبات ابعاد گوناگون توحيد ذاتي و افعالي است. حاصل اينکه يکي از پيش‌فرض‌هاي قطعي اين برهان وحدت عالم و از اهمّ مباني دفع شبهات و شقوق آن، «صرف‌الوجود و بسيط‌الحقيقه بودن واجب» است. با اين بيان مي‌توان از اين برهان، «توحيد ذاني» را نيز نتيجه گرفت؛ زيرا صفات و افعال واجب، جلوه و تجلي ذاتيات اوست.