جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نظریۀ ولایت فقیه یکی از مهم‌ترین ارکان اندیشۀ سیاسی امام خمینی (ره) برای رهبری جامعۀ اسلامی در عصر غیبت امام معصوم (ع) است. به‌علاوه ایشان، تنها فقیهی است که توانست بر مبنای این نظریه، حکومت اسلامی تشکیل بدهد و به آن به‌عنوان اولین تجربۀ حاکمیت فقیه بر جامعه نمود عینی ببخشد. سوال اصلی مقالۀ حاضر این است که آیا اندیشۀ سیاسی امام خمینی از زمان انتشار کتاب کشف اسرار تا تدوین کتاب ولایت فقیه دچار تحول شده یا ثابت بوده است. برای پاسخ به این سؤال با بهره‌گیری از روش مقایسه‌ای، محتوای دو کتاب امام خمینی با عنوان کشف اسرار و ولایت فقیه تحلیل و بررسی شده‌ است. فرضیۀ پژوهش براین‌اساس است که امام خمینی نظریۀ ولایت فقیه را در هر دو کتاب مذکور مطرح کرده است و مجتهد عادل را در عصر غیبت، جانشین امام معصوم با تمام اختیارات او می‌داند. بنابراین امام خمینی در زمان‌های مختلف براساس مقتضیات زمان و مکان – که از نظر ایشان دو عنصر کلیدی در اجتهاد است – ابعاد مختلف اندیشۀ سیاسی خود را مطرح کرده است، اما چارچوب اندیشۀ سیاسی امام خمینی از ابتدای نظریه‌پردازی تا پایان عمرشان ثابت بوده است. چارچوب نظری حاکم بر اندیشۀ امام خمینی در هر دو کتاب، مبتنی‌بر دیدگاه تشیع در باب شیوۀ رفتار مؤمنان با حاکم جائر است که اصل اساسی در این مکتب، نفی همکاری با حاکم جائر است، مگر اینکه شرایط خاصی این همکاری را مجاز کند. این مبنا قادر است اندیشه و عمل سیاسی امام خمینی را در ادوار مختلف سیاسی ایشان از جمله شدت و ضعف رویکرد ایشان را نسبت‌به حکومت پهلوی تبیین کند.

شبکۀ فکری اسلام لیبرال (JIL) یکی از جریان‌های روشنفکری مسلمان اثرگذار کشور اندونزی است که با توجه به مشکلات و دغدغه‌های جهان معاصر و به‌طور خاص اندونزی سعی کرده است تفسیری جدید و تحول‌گرا از اسلام با تکیه بر ارزش‌های لیبرالیستی ارائه کند تا به‌گونه‌ای در حل مشکلات و بحران‌های اندونزی تأثیرگذار باشد. این پژوهش بر آن است تا با روشی اکتشافی-توصیفی و شیوۀ جمع‌آوری اطلاعات به‌صورت اسنادی و کتابخانه‌ای، تجربۀ فکری و عملی این شبکه را بررسی و تحلیل کند. این تحقیق ابتدا به زمینه‌های اجتماعی پیدایش شبکه و دغدغه‌های آن می‌پردازد. سپس دیدگاه‌ها و روش فهم شبکه از اسلام، فعالیت‌ها و واکنش‌های نسبت به آن را مورد توجه قرار می‌دهد و بیان می‌کند که اولاً دیدگاه‌های شبکه به‌دلیل ضعف‌های نظری در روش و محتوا و نیز پیامدهای نامطلوب عملی نمی‌تواند مورد قبول قرار گیرد و ثانیاً اگرچه شبکه در ابتدای پیدایش خود توانست تأثیر قابل‌توجهی بر فضای فکری اندونزی داشته باشد، این رشد به‌دلیل نگرش تندروانه آن نسبت به عقاید مردم مسلمان، مخالفت‌های فراوان با آن و نیز پیدایش گزینه‌های جدید پرمخاطب، ادامه نیافت و در حال حاضر تأثیر زیادی بر جامعۀ اندونزی ندارد.

ذیل حکمت متعالیه و با تکیه بر «نظریۀ فرهنگی صدرایی» می‌توان به روش قیاسی-برهانی، چگونگی ترابط فرهنگ و جهان طبیعت را تحت ربوبیت الهی تبیین کرد و الگویی برای تبیین تحولات فرهنگی از این مسیر ارائه داد. براساس «نظریۀ فرهنگی صدرایی»، فرهنگ یک جوهر معنایی است؛ بنابراین در تبیین ابعاد ترابط فرهنگ و طبیعت، این پرسش مطرح می‌شود که ترابط انسان، جامعه و طبیعت، چه نقشی در انسداد یا انفتاح معنایی جوامع و شکل‌گیری فرهنگ‌های مختلف دارد و این تحولات معنایی چه بازتابی در جهان طبیعت می‌یابد. این مسیر نظری روشن خواهد کرد که تأثیرپذیری فرهنگ از جهان طبیعت به دو سنخ «تکوینی و غیرارادی» و «آگاهانه و همراه با قصد و ارادۀ انسان‌ها» قابل‌تقسیم و ذیل عنوان «سایۀ جهان طبیعت بر فرهنگ» قابل‌بررسی است. «بازتاب تکوینی و غیرارادی جهان طبیعت در فرهنگ‌ها» در سه سرفصل «بذل و کتمان معنا از سوی جهان طبیعت در ترابط با فرهنگ»، «قهر و مهر عملی جهان طبیعت در ترابط با فرهنگ» و «امتداد اقلیم در فرهنگ» قابل‌تبیین است و بازتولید آگاهانۀ جهان طبیعت در متن فرهنگ، ذیل دو سرفصل «تفسیر و نمادسازی (معنابخشی ملهم از جهان طبیعت)» و «بازآفرینی فرهنگی صور محسوس مقتبس از جهان طبیعت (صورتگری به معانی)» تبیین می‌شود. تغییراتی نیز که از مسیر فرهنگ در جهان طبیعت ایجاد می‌شود، ذیل عنوان «سایۀ فرهنگ بر جهان طبیعت» قابل‌بررسی و ذیل دو عنوان «انعکاس فرهنگ در باطن طبیعت» و «انعکاس فرهنگ در کالبد طبیعت» قابل‌واکاوی است.

مدرنیته به شکلی از زندگی و تشکیلات اجتماعی اطلاق می‌شود که عقل خودبنیاد نقاد که پیوسته به بازنگری سنت‌های بشری می‌پردازد، پارادایم اصلی آن را تشکیل می‌دهد. این پدیده در غرب زاده شد و به‌تدریج وارد سرزمین‌های دیگر شد. ورود این سبک تفکر به ایران، واکنش‌های متفاوتی در پی داشت. برخی از روشنفکران سعی کردند با کنارنهادن ارزش‌های دینی و سنتی و تقلید از غرب، نظمی مدرن و سکولار را بنیان گذارند. در مقابل، نواندیشان دینی که عمدتاً در دهۀ چهل و پنجاه شمسی رشد چشمگیری داشتند، با این برداشت مخالفت و تلاش کردند با تمسک به ارزش‌های دینی و مصلح‌کردن آن با باورهای مدرن نامتناقض با اسلام، مانع هجوم اندیشه‌های غربی به فرهنگ و تمدنشان شوند. در این پژوهش، براساس سه‌گانۀ لاکانی، تأثیر ذهنیت مدرن بر نظم سیاسی-اجتماعی مطلوب امام خمینی (ره) را به روش توصیفی-تحلیلی مورد کنکاش قرار می‌دهیم. دیدگاه امام خمینی (ره) به‌مثابۀ یکی از نواندیشان دینی برجسته دهۀ چهل و پنجاه شمسی، در رابطه با غرب مبتنی بر نقد جنبه‌های استعماری و اومانیستی آن است؛ کما اینکه برخی از اصول تمدنی آن را با تفسیری دینی که خود از آن ارائه می‌کند، قبول می‌کند و از آن‌ها برای تدوین نظم سیاسی اجتماعی متعالی مدنظرش بهره می‌گیرد. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که امام (ره) به‌منظور مقابله با اقدامات هنجارستیز و مدرن‌مآبانۀ شاه که در راستای ترویج امر واقع بود، درصدد بازسازی امر نمادین با محوریت یک نظام سیاسی مبتنی بر ارزش‌های متعال دینی برآمد.

فهم اجتماعی نصوص از دیدگاه شهید صدر، نظریه‌ای فقهی-سیاسی است که ساحت‌های مختلف زندگی سیاسی-اجتماعی و اقتصادی فرد مسلمان را دربرگرفته است و او به‌دنبال فهم نصوص شرعی، با تکیه بر ظهورات غیرلفظی است. وی ذهنیت هماهنگ، بر پایه ارتکازات عمومی میان خردمندان از افراد نوع خویش را در فرایند فهم دلیل وارد و پس از فهم لفظی و تعیین دلالت‌های وضعی و سیاقی نصوص، دریافت اجتماعی را بر آن حاکم ساخته و مفهوم غایی نص را در بستر ارتکاز اجتماعی مشترک موجود، که متناسب با مناسبت حکم و موضوع است، ارائه کرده است. با پذیرفتن این نظریه می‌توان مراد شارع در حوزه تکالیف فردی و موقعیت خاص راویان را بدون وارد شدن به ورطۀ قیاس، با استناد به قرینه ارتکاز و فهم اجتماعی، به گستره نظریه‌ای فقهی سیاسی تبدیل کرد. پژوهش حاضر با کاربست روش تحلیل اسنادی، چارچوب نظری خاص خود را برای تقریر اندیشه فقهی سیاسی شهید صدر معرفی کرده است.

شیخ فضل‌الله نوری نمایندۀ جریانی در ایران است که بیش از هر چیز به حفظ دیانت و استقلال کشور در تمام عرصه‌های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی می‌اندیشید. از جمله مسائلی که دغدغۀ ایشان در ایران بود، استبداد و استعمار در کنار حفظ استقلال کشور بود؛ مسئله‌ای که او را از پیشروان نهضت تنباکو و جنبش مشروطۀ مشروعه در ایران قرار داد. شیخ فضل‌الله با شناخت عمیقی که از مبانی فرهنگ و تمدن غرب و اصول فکری و اندیشۀ سیاسی آن‌ها داشت، هدف اصلی مبارزات خود را صیانت از دین به‌عنوان عامل همبستگی، وحدت و استقلال ایرانیان و حفظ عزت مردم ایران با قطع دست اجانب از سرنوشت کشور قرار داد. دشمنان شیخ فضل‌الله عمدتاً دو جریان خارجی استعمار و داخلی غرب‌گرا بودند که شیخ را سد راه پیشبرد اهداف خویش می‌دیدند و درنهایت ایشان جان خود را در راه دفاع از ساحت دین و مبارزه برای استقلال ایران فدا کرد. نوشتار حاضر با استفاده از روش توصیف و تحلیل به مبانی اندیشگی و ابعاد مبارزات استقلال‌طلبانۀ شیخ فضل‌الله در رهایی ایران از سلطۀ استعمار می‌پردازد.