جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

توجه به زمینه‌های نزول قرآن، امری است که از همان عصر نزول قرآن مدنظر عالمان این عرصه بوده است. این اهتمام در خلال مباحث متقدمشان دربارۀ نزول و اسباب نزول و نیز مباحث متأخر بینامتنیت مشاهده می‌شود. در این میان، شفاهیت قرآن، یکی دیگر از این حوزه‌هاست؛ با این تفاوت که توجه به زمینه‌های شکل‌گیری آیات قرآن را رکن رکین قرآن‌پژوهی و فهم قرآن می‌‌داند. دیدگاه شفاهیت قرآن، کلام مقدس مسلمانان را به‌سان نمایشنامه‌ای می‌بیند که پیامبر و همه اقتضائات معاصر او در شکل‌گیری آن نقش فعال دارند و آنها را از شنونده‌ صرف به عنصر فعال تبدیل می‌کند؛ از این رو، دیدگاه مذکور، متن‌بودگی قرآن را ساحتی غیر اصیل می‌داند و اصالت را به مشافهه میان پیامبر و عصر او می‌دهد. این پژوهش با روش توصیفی‌تحلیلی، ضمن بررسی آرای باورمندان به دیدگاه شفاهیت قرآن همچون آنگلیکا نویورث، ویلیام آلبرت گراهام، دانیل مدیگان و ... و نیز تفکیک دو ساحت معنا و قالب در هر اظهار زبانی، پیوند وثیق میان این دیدگاه و مباحث هرمنوتیک فلسفی، به‌خصوص در شاخصه زایشی‌بودن معنا را تبیین و نتایج به‌دست‌آمده از آن را نقد کرده است. حاصل آنکه به نظر می‌رسد عدم تفکیک درست میان دو تقریر از شفاهیت و همچنین، توجه‌نداشتن به تفاوت میان معنا و معناداری، پایه‌های متزلزل شاخصه زایشی‌بودن معنا را شکل داده‌اند که در بخش نقد به آن توجه شده است.

واژۀ «خطف» در ساختار ثلاثی مجرد دارای معنای روشنی است؛ اما ساختار ثلاثی مزید آن در آیات 57 سوره قصص و 67 سوره عنکبوت نزد مفسران قرآن، گوناگون تبیین شده است؛ از این رو، ضرورت دارد با نگاه به سیر کاربرد این ساختار نزد عرب جاهلی و مفهوم آن در فرهنگ اجتماعی عربِ معاصر، نزول و سیاق آیات و دیدگاه مفسران، تحلیل و بررسی شود. این پژوهش در همین راستا با روش تحلیلی‌توصیفی بر آنست تا با تأمل در قدر مشترک منابع تفسیری ـ تاریخی به واکاوی معنای «تخطف» نزد مفسران قرآن بپردازد و در پرتو آن به مفهوم مدنظر این واژه در عصر نزول دست یابد. نتیجه اینکه مفهوم واژۀ «تخطف» در این آیات، آنگونه که مفسران قرآن یاد کرده‌اند، تنها اختصاص به اموال یا نفوس نداشته است، بلکه دربرگیرندۀ هر دو مفهوم است؛ بنابراین، قریش ساکن مکه، هم غارت دیگر قبائل و هم تعرض آنها به جان خویش را عامل اصلی عدم ایمان خود بیان می‌داشتند. این برداشت به دلیل اینکه با قرائن تاریخی، لغوی و درون‌متنی آیات قرآن همخوانی دارد و نیز با جایگاه خاص قریشیان در میان عرب شبه‌جزیره سازگار است، بر تصور واقع‌بینانه‌تری از مفهوم آیه دلالت دارد.

پژوهش حاضر مطالعه‌ای توصیفی‌تحلیلی است. در این پژوهش، لفظ و مفهوم صالح و مقام صالحین در قرآن کریم بررسی شده‌اند. پژوهشگر در پی پاسخگویی به این پرسش‌هاست که واژه «صالح» در قرآن کریم چه مفاهیمی را در بر می‌گیرد و عمل صالح در قرآن به چه معناست. نتایج پژوهش نشان دادند واژه «صالح» در قرآن، معانی مختلفی را در بر می‌گیرد. از منظر قرآن کریم و تفاسیر مختلف، مشخص شد تمامی تفاسیر بر این عقیده‌اند که صالحین دارای مقام و جایگاه والایی ازنظر قرآن هستند. با توجه به اینکه صلاح ذات، قدر و منزلتش بالاتر از صلاح عمل است و چون چنین است، پس اینکه حضرت سلیمان اول درخواست کرد که موفق به عمل صالح شود و سپس درخواست کرد صلاح ذاتی‌اش دهد، درحقیقت درخواست‌هاى خود را درجه‌‌بندى کرده و از پایین گرفته به سوى بالاترین درخواست‌ها رفته است. کارصالح به‌تنهایی کافی نیست و ورود به گروه صالحان مهم است. گاهی کار صالح است، ولی عاقبت انحرافی پیش می‌آید و شخص عاقبت به خیر نمی‌شود. گاهی کار صالح است، ولی یک نوع تک‌روی در آن است و شخص حاضر نیست با بندگان خدا همراه باشد.

تصویرپردازی ازجمله فنون ابداع و انتقال معناست و یکی از قوی‌ترین قالب‌های‌ ساخت این تصاویر در قرآن، تشبیه است. با وجود اینکه برداشت معنایی از تشبیهات قرآنی سخت‌تر از خطاب‌های مطابقی ساده است، مشاهده می‌شود در قرآن از این قالب به‌وفور استفاده شده است. برای پاسخ به چرایی این امر، یعنی هدف خداوند از تصویرپردازی این تشبیهات، باید هدف نهایی نزول قرآن را در نظر گرفت؛ یعنی انسان‌سازی در همه ساحات وجود آن. با توجه به اینکه فهم این اهداف مبتنی بر فهم دقیق تشبیه به کار رفته و ارکان آن، در این پژوهش ابتدا تشبیهات به‌طور دقیق، تحلیل سپس اهداف آن استنباط می‌شوند. بر این اساس، مقاله حاضر، تحقیقی بنیادی نظری و اکتشافی خواهد بود و روش تحقیق نیز توصیفی‌تحلیلی است. در بیان ضرورت چنین پژوهشی، علاوه بر اینکه عدم درک معانی و اهداف این آیات، مخل رسیدن به هدف هدایت‌گری قرآن است، باید در نظر داشت تاکنون با چنین نگرشی، تصویرپردازی تشبیهات قرآن تحلیل نشده است. از بین ساحات سه‌گانه انسان، تشبیهات قرآنی، کنش‌های انسانی را به‌صورت مستقیم هدف قرار نداده است، بلکه بینش‌ها و گرایش‌ها (باورها، خلقیات و احساسات) را مدنظر قرار داده است؛ بنابراین، اهداف خداوند از این تصویرپردازی‌ها در ایجاد، اصلاح و تکمیل این دو ساحت برشمرده می‌شود.

در پژوهش‌های مربوط به متون دینی، رویکرد معنی‌شناسی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در میان مکاتب زبان‌شناسی، مکتب لندن به مقوله معنا اهتمام بسیار دارد و بر علل تحول معنی براساس بافت موقعیتی و آشکارسازی زوایای پنهان متن نظر دارد. این پژوهش می‌کوشد با شیوه توصیفی‌تحلیلی به معرفی نظرات فرث (بنیانگذار مکتب لندن) در باره ائتلاف بافت با گفتمان متن در جهت رسیدن به معنی بپردازد و با تطبیق آن با سوره مبارکه یوسف رویکرد بافت‌شناسی آن را در جهت رسیدن به معنا بازتاب دهد. در این پژوهش تلاش شده است با تحلیل ارتباطات معنایی در ترکیب‌های متن، یعنی سویه‌های آوایی، صرفی، نحوی و دیگر نشانه‌های دلالی در بافت درون‌زبانی متن سوره یوسف، نقش اصلی موقعیت، به‌عنوان بافت برون‌زبانی در فرایند شکل‌گیری معنا براساس حال گوینده و مخاطبان و گفتگوهای کنشگران اصلی و فرعی این سوره در محیط اجتماعی به دست آید. از همین گذر، بافت موقعیت، تعیین‌کننده گفتمان معنایی مناسب در متن سوره یوسف محسوب می‌شود.

الگوی گارسس در تحلیل ترجمۀ بینازبانی، شامل چهار سطح معنایی-لغوی، صرفی-نحوی، گفتمانی-کارکردی و سبکی-منظورشناختی است. هریک از چهار سطح یادشده شامل عنوان‌های دیگری است که درمجموع، امکان تحلیل گسترده و جامع ترجمۀ بینازبانی را با رویکرد ترکیبی فراهم می‌آورند. در پژوهش حاضر، کاربست سطح معنایی-لغوی الگوی گارسس مدنظر است و ترجمۀ فولادوند از سورۀ انعام به‌عنوان مورد پژوهشی انتخاب شده است. روش پژوهش، توصیفی‌تحلیلی است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهند فولادوند در ترجمۀ این سوره از راهبردهای تعریف یا توضیح، معادل‌یابی فرهنگی یا کارکردی، بسط نحوی، قبض نحوی و معادل‌گزینی واژۀ خاص با واژۀ عام و بالعکس استفاده کرده است. الگوی گارسس در سطح معنایی - لغوی، دو زیرمجموعۀ دیگر نیز دارد که نخست [تشخیص] ابهام و دیگری اقتباس است. ترجمۀ فولاوند از سورۀ انعام، برای مثال، به دلیل چندمعنایی واژگان قرآن کریم در بافت آیات با چالش ابهام‌آفرینی مواجه است. اقتباس به معنای حذف ارجاع فرهنگی زبان مبدأ در زبان مقصد و جایگزین‌ساختن آن با ارجاع غیر مرتبط، یک راهبرد غیر عقلایی در ترجمۀ بینازبانی است. این راهبرد در ترجمۀ فولادوند از سورۀ انعام نمودی ندارد.

یکی از مؤلفه‌های مشترک حوزه تلاوت قرآن با مطالعات زبانی و موسیقایی، آکسان‌ها هستند. زمانی که سخن از آوا، خوانش متون و قرائت می‌شود، یکی از گزاره‌های مورد توجه آکسان است؛ بنابراین، قرآن کریم، چه به‌عنوان یک متن مصوّت و چه به‌عنوان کلام خواندنی - آن‌طور ‌که از ریشه آن بر می‌آید - با مطالعات میان‌رشته‌ای زبان‌شناسی، آواشناسی و موسیقی در ارتباط خواهد بود. آکسان‌ها به‌منزلۀ مؤلفه‌ای که در میان همه این علوم و زیرشاخه‌های آن عنصری مشترک به شمار می‌آید، از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند. به‌واسطۀ شناخت مبانی موسیقی و مباحث زبان‌شناسی رعایت برخی مؤلفه‌ها مانند مواضعی که آکسان بر واژگان و عبارات قرآنی قرار می‌گیرد، می‌توان به‌نحو دقیق‌تر و بهتری در انتقال معنا از آن بهره جست و این مهم در انتقال پیام الهی به مخاطبان قرآن بسیار حائز اهمیت است؛ به گونه‌ای که رعایت‌نکردن آن می‌تواند موجب اختلال در بروز معنای آیه و مخدوش‌کردن پیام الهی و هرگونه دگرگونی معنایی شود که مدنظر نبوده است. با توجه به اینکه آکسان، هم در زبان‌شناسی و هم در موسیقی دارای مفهوم است، در این پژوهش به ماهیت آن در هر یک از این علوم پرداخته ‌شده و یافته‌ها گویای این است که اگر قاری در کنار توجه به معنا، آکسان‌های هر واژه و عبارت قرآنی را به‌درستی تشخیص دهد و لحن‌الاداء را رعایت کند، تلاوت معنامحور رقم خواهد خورد و فهم بهتری از مفاهیم قرآنی به دست می‌دهد. علت ماندگاری برخی تلاوت‌ها رعایت لحن‌الاداء در حین تلاوت بوده که به پیوند ریتم درونی و بیرونی (ظاهری و باطنی) الفاظ قرآن، منجر و مایه مانایی برخی تلاوت‌ها شده که در تاریخ بی‌نظیر یا کم‌نظیر است.