جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مهم‌ترین چالش‌های دیروز، امروز و فردای جوامع بشری، انحطاط اخلاقی است. کتاب نهج‌البلاغه از بنیادین‌ترین کتب اخلاقی، بر این سازه اجتماعی تأکید دارد. بدین منظور مطالعه حاضر با هدف شناسایی و ارزیابی مقولات اخلاق اجتماعی در قالب مدلی کیفی از کتاب نهج‌البلاغه انجام شده است. روش تحقیق مطالعه حاضر، تاکتیک تحلیل محتوای پنهان کتاب نهج‌البلاغه منطبق بر رویکرد اشتراوس با استفاده از نرم افزار MAXQDA2022 است. 2327 واحد معنایی در حوزه مقولات اخلاق اجتماعی در بخش کدگذاری باز، شناسایی شد. از دسته‌بندی کدهای شناسایی شده، 55 کد فرعی و 9 کد محوری تحت عنوان مقولات متغیراخلاق اجتماعی اکتشاف گردید. یافته‌های این مطالعه نشان می دهد، در میان مقولات اخلاق اجتماعی در نهج‌البلاغه، رفتار‌های اسلامی در مورد اموال به‌صورت معناداری با بیشترین فراوانی (482F=) و با بیشترین وزن نرمال شده داده‌ها (0.3089Wj=) مورد تأکید حضرت علی× می باشد.

پژوهش حاضر با هدف بررسی اخلاق معلمی از دیدگاه اندیشمندان مسلمان به منظور ارائه منشور و اعتباریابی آن انجام شد. برای پاسخگویی به مسائل پژوهش از روش‌های توصیفی تحلیلی و گروه کانونی استفاده شد. نتایج بررسی‌ها نشان داد منشور اخلاق معلمی در سه هسته: ساحت‌ها، مؤلفه‌ها و شاخص‌ها ترسیم گردید. مؤلفه‌های: ساحت جسمانی «آراستگی ظاهری، پوشش، توانایی جسمانی، کلامی و رفتاری»، ساحت اعتقادی «خدابینی، عمل به ارزش‌های معنوی و تواضع، سازواری کردار و گفتار، بزرگ‌منشی، برابری، مدارا، محبت، انسان‌سازی»، ساحت علمی (بصورت) دانش عمومی، تخصصی، شایستگی در تدریس، شناخت تفاوت‌های فردی، آگاهی از مراحل رشد، هدایت و اصلاحگری، ساحت اجتماعی «مسئولیت‌پذیری، هشیاری اجتماعی، انتقال میراث فرهنگی» و ساحت اقتصادی «کفایت مالی و ساده زیستی» بودند. ذیل مؤلفه‌ها هفتاد و یک شاخص جزئی شناسایی و معرفی شد. اعتبار درونی منشور طراحی شده و هسته‌های سه‌گانه آن توسط متخصصان موضوعی مورد تأیید قرار گرفت.

با توجه به وجود رابطه طولی علّی معلولی بین اعتقادات، گرایش‌ها و رفتارهای انسان، اعتقادات انسان در گرایش‌ها و رفتارهای او تأثیرگذار است. اعتقاد به توحید در خالقیت از این مسأله مستثنا نیست. نوشتار حاضر، با روش توصیفی تحلیلی در مقام بیان چگونگی تأثیر اعتقاد به توحید در خالقیت بر اخلاق اجتماعی از منظر علامه مصباح (ره) است. نتایج پژوهش حاضر نشان می‌دهد که اعتقاد به توحید در خالقیت ابتدا در ساحت بینشی انسان تأثیر می‌گذارد، به گونه‌ای که همه انسان‌ها را در خلقت، از یک مبدأ دانسته و ارزش ذاتی رفتارهای اختیاری را قرب الهی می‌داند. تغییر بینش، تغییر در گرایش را به دنبال دارد؛ زیرا بینش‌ها علّتِ گرایش‌ها هستند. از این رو، شخص به رفتارهایی گرایش پیدا می‌کند که مناسبت بیشتری با بینش او نسبت به ارزش ذاتی داشته باشد. در نتیجه، در رفتار با دیگران به گونه‌ای عمل خواهد کرد که به هدف نهایی نزدیک‌تر شود.

اراده‌گرایی الهیاتی که رویکردی ریشه‌دار در فلسفه اخلاق است و در رساله اثیفرون نیز نمود یافته، به دنبال اثبات وابستگی اخلاق به خدا است. در این مقاله که با روشی تحلیلی و کتابخانه‌ای به بررسی مسائل پرداخته شده است، ابتدا با محور قرار دادن واقع‌گرایی حداقلی -که شامل ذهن‌گرایی، بین‌ذهن‌گرایی و عینیت‌گرایی است ـ نظامی جامع برای طبقه‌بندی نظریات واقع‌گرایانه ارائه می‌شود. در ادامه با تبیین مؤلفه‌های اراده‌گرایی الهیاتی جدید روشن خواهد شد که اراده‌گرایی الهیاتی جدید در ارزش‌شناسی در زمره واقع‌گرایی حداکثری و یک نوع عینیت‌گرایی بدیع است. اراده‌گرایان الهیاتی جدید در حوزه ارزش‌شناسی مطابَق قضایای اخلاقی را یک ذات خارجی که همان ذات خوب خدا است، می‌دانند. اراده‌گرایان الهیاتی در حوزه وظیفه‌شناسی به هیچ وجه در زمره واقع‌گرایان حداکثری طبقه‌بندی نمی‌شوند. اراده‌گرایی الهیاتی جدید در بخش وظایف اخلاقی از نوعی ذهن‌گرایی خاص حمایت می‌کند که در آن، تمایلات و خواسته‌های خداوند محوریت دارد و نه گرایشات و ترجیحات انسانی.

از دیدگاه غزالی، راهکار اساسی برای تربیت اخلاقی انسان، «عمل به ضد» است. اما آیا چنین راهکاری می‌تواند در همه ابعاد علمی ‌و عملی به تربیت اخلاقی انسان کمک کند؟ هدف این پژوهش یافتن پاسخ این پرسش در آراء اخلاقی غزالی و ارزیابی میزان موفقیت آن است. بدین منظور با روش اسنادی و روش توصیفی، تحلیلی و انتقادی، آثار اخلاقی غزالی و نقد‌های وارد شده بر او مورد بررسی قرار گرفت. نتایج حاصل از پژوهش نشان می‌دهد، دامنه راهکار مذکور، علاوه بر دفع رذائل، شامل کسب و تقویت فضائل هم می‌شود. همچنین اعم از بعد درونی و بیرونی انسان است و در کنار روش‌‌‌هایی بیرونی مثل تقلید و تحمیل بر نفس، به روش‌‌‌های درونی مثل علم‌آموزی و معرفت‌افزایی هم نظر دارد. مهم‌ترین نقد‌‌‌های وارد شده بر راهکار غزالی در تربیت اخلاقی عبارت است از: تحمیلی بودن راهکار او، بی‌توجهی به معارف اهل بیت در کنار توجه به تراث یونان باستان و اعتماد به آموزه‌‌‌های صوفیه.

از مباحث مهم در عرصه فلسفه اخلاق، مباحث مربوط به عامل اخلاقی است، مبنی بر این‌که مفهوم عامل اخلاقی به چه معنا است و بر اساس چه معیارهایی می‌توان یک فرد را عامل اخلاقی نامید و او را در قبالِ فعل اخلاقی‌اش مسئول تلقی کرده و مورد سرزنش یا نکوهش قرارداد. این پژوهش که در روش گردآوری مطالب، کتابخانه‌‌ای بوده و در استناد داده‌ها، از شیوه اسنادی پیروی کرده و در تجزیه و تحلیل مطالب، از روش تحلیل محتوا و از نوع توصیفی تحلیلی بهره گرفته است، به بررسی و تبیین عامل اخلاقی و معیارهای آن از دو منظرِ غربی (سکولار) و اسلامی پرداخته و به این نتیجه دست یافته که علی‌رغم اختلاف مفهومی بین معیارها خصوصاً این اختلاف در مورد قصد و نیت بسیار مشهوده بوده؛ اما بین معیارهایی مانند قدرت و خودمختاری، و نیز بلوغ و مسئولیت‌پذیری همسانی و ارتباط می‌توان برقرار کرد؛ و اما معیارِ روح‌داشتن عامل اخلاقی از مختصات اخلاق اسلامی است و در اخلاق سکولار معادلی ندارد.

قرآن برای قلب، شئون ادراکی و گرایشی متعدی را تعریف کرده که به عنوان فاعل در صدور افعال اخلاقی و قابل در پذیرش صفات اخلاقی فعالیت می‌کند. مبنای قرآن در تقسیم‌بندی صفات و رفتارهای اخلاقی قلب، بر اساس ایمان و کفر قلبی بوده و رذایل و فضایل اخلاقی را بر طبق ایمان و کفر قلبی ارزش گذاری کرده است. روش تحقیق در این مقاله با محوریت تمام آیات قلب بوده و در عین حال از نظر مفسران شیعه و اهل تسنن در تحلیل آیات مربوطه استفاده شده است. نتایج این مسئله در حوزه نظری، بخش قابل توجهی از نظام اخلاق در قرآن و همچنین فرایند قبول و صدور افعال و صفات اخلاقی بر طبق مبنای قرآن را تحت پوشش قرار می دهد و در بخش عملی، راهکارهای رشد و تربیت اخلاقی و همچنین معضلات اخلاقی بر طبق شئون مختلفی که قرآن برای قلب انسان ترسیم کرده را ارائه می دهد.

از تئوری‌های رایج در تنظیم روابط اجتماعی در دروان معاصر، گفتمان «حق مدار» است. انسان موجودی آزاد و «حق» تضمین کننده این اراده آزاد است؛ ادراک تک بعدی از مفهوم حق در غرب، مولود تحولات سیاسی- اجتماعی قرون هفدهم و هجدهم میلادی است. محصول این معنای جدید تفکیک بین حق بودن (ارزش‌ها) و حق داشتن بود. براین مبنا انسان‌ها در فعل و ترک فعل مختار است و حق دارد فعل یا ترک فعل مبتنی بر ارزش‌ها یا بر ضد آن انجام دهد(حق برخطاء بودن). در این نوشتاربا روش توصیفی ـ تحلیلی به بیان نکات و انتقادات جریان‌های فکری حاضر در زیست بوم اندیشه مغرب زمین همچون جماعت‌گرایان، فضیلت‌گرایان و منفعت‌گرایان به یکی از آثار گفتمان نظام حقوقی مدرن یعنی حق برخطاء‌بودن می‌پردازیم. جریاهای فکری مذکور مستدل به گزاره‌های «خیرعمومی»، «لزوم توجه به سود و منفعت در کنش‌های زیستی» و«عدم احتساب عنصر جامعه در تنظیم هنجارهای فردی»، گزاره «انسان حق دارد کاری خلاف ارزش‌ها انجام دهد» را متناقض و غیرقابل پذیرش می‌دانند.