جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چيستي معناي زندگي، يعني هدفمندي و عبث نبودن حيات، از موضوعاتي است که انديشه بشري را به خود مشغول داشته است. اين مسئله از مسائلي است که شکست در پاسخ بدان موجب پيدايش بحران‌هاي فکري و اجتماعي در جوامع مختلف، به‌ويژه در جوامع غربي شده است. در اين راستا، علامه محمدتقي مصباح يزدي، از فلاسفه اسلامي معاصر، چيستي معناي زندگي را به ژرفي کاويده‌ و در نهايت معناداري زندگي را که استعاره از هدف زندگي است، مصداقاً با قرب الهي قرين دانسته‌اند. قرب الهي، يعني نزديک شدن به خدا، مقام حقيقي است که در سايه‌سار اعمال اختياري در مسير عبوديت الهي براي انسان حاصل مي‌شود. اين مقاله، پس از طرح مسئله و مفهوم‌شناسي معناي زندگي و اشاره به نگرش‌ها و چالش‌هايي که در اين‌‌باره وجود دارد، به نقد و بررسي آنها به نحو تطبيقي می‌پردازد و در ادامه، ديدگاه آيت‌الله مصباح يزدي را باره معناي زندگي تبيين کرده و ارتباط آن را با قرب الهي تشريح مي‌کند.

مفهوم «حُب» نشان‌دهنده نوعي ميل و گرايش به چيزي است که محب آن را ملائم با خود مي‌داند. مفهوم حب، مفهوم کلي از نوع معقول ثاني فلسفي است. درواقع اين مفهوم از مقايسه ميان وجود محب با امر يا اموري که با آن وجود ملائم است، انتزاع مي‌گردد. بنابراين مفهوم حب، صرفاً بيانگر نوعي رابطه وجودي و نحوه آن است و براي خود وجودي مستقل از دو طرف مقايسه ندارد. البته گاهي ممکن است حب را از حيث مصداقي يا از جهت منشأ انتزاعش در نظر گرفت و از اين جهت مفهومي ماهوي از آن انتزاع کرد و از همين روست که شماری از حکما، مفهوم حب را از اين قبيل مفاهيم ماهوي برشمرده‌‌اند. ملاک انتزاع حب، درک ملائمت است. ادراک ملائمت از دو طريق علم حضوري و يا حصولي محقق مي‌شود. با توجه به ابتنای مفهوم حب بر درک ملائمت، ضمن تحليل فلسفي حب و بررسي نحوه انتزاع آن، با بررسي انحای گوناگون درک ملائمت، به بررسي تمايز ميان بعد بينشي و گرايشي مي‌پردازيم.

يکي از عناصر اصلي تمدن جديد غربي که عالم و آدم را فرا گرفته است، علم مدرن غربي است. علم مدرن که از جمله آن علوم انساني است؛ داراي بنيان‌هاي معرفت‌شناختي، هستي‌شناختي، انسان‌شناختي و ارزش‌شناختي خاص به‌خود است و در آن ريشه دارد. لازمه‌ پذيرش اين علوم، تن دادن به اين مباني و پيش‌فرض‌هاست. اين تحقيق با روش توصيفي-تحليلي در صدد است در مرحله نخست به شناسايي اين مباني و در مرحله دوم بر اساس انديشه‌هاي علامه مصباح ‌يزدي به نقد ‌و ‌بررسي مباني هستي‌شناختي علم‌ مدرن بپردازد. نتايج حاصله حکايت از آن دارد که علم‌ مدرن داراي مباني هستي‌شناختي چون طبيعت‌گرايي، تسلط بر طبيعت، طبيعت منبع ابزار و وسایل، قدرت‌آفريني طبيعت، تلقي مکانيکي از طبيعت، نفي حکمت و غايت از طبيعت است و تمامي اين پيش‌فرض‌ها از ديدگاه علامه مصباح يزدي دچار اشکالات متعدد و درنتيجه ناپذیرفتنی است.

علوم‌ انساني، که ابعاد انساني پديده‌ها و کنش‌هاي انسان را مي‌‌کاوند، داراي دو بعد توصيفي و دستوري‌ هستند که هرکدام کارکردهايي دارند. علوم‌ انساني در بعد‌ توصيفي بر‌خلاف بعد دستوري، به تعريف، توصيف، تفسير، تبيين و پيش‌‌بيني کنش‌‌هاي انساني مي‌پردازند. نوشتار حاضر، با روش توصيفي ـ ‌تحليلي، در‌ صدد است با توجه به مبناي آراي آيت‌الله مصباح يزدي از نقش خداباوري در کارکردهاي علوم ‌انساني‌ اسلامي بحث کند. نتايج پژوهش حاضر حاکي از آن است که از ‌نظر آيت‌الله مصباح يزدي، خداباوري که يکي از مباني و اصول ‌موضوعه علوم‌ انساني محسوب مي‌شود دست‌کم در چهار کارکرد از کارکردهاي علوم‌ انساني توصيفي مي‌تواند تأثيرگذار باشد. آيت‌الله مصباح يزدي معتقد است خداباوري مي‌تواند در تعريف مفاهيم کليدي علوم انساني مثل تعريف انسان و سياست، جهت‌دهي توصيف‌ها و ارائه نظريات توسط محقق علوم‌ انساني مؤثر واقع شود. پذيرش صفاتي مثل توحيد‌ افعالي تبيين‌هاي محقق علوم انساني را نيز تحت ‌تأثير خود قرار مي‌دهد، چرا‌‌که مؤثر نهايي و حقيقي پديده‌ها و کنش‌هاي انساني را خدا مي‌داند. از نظر علامه ‌مصباح يزدي، پيش‌بيني قطعي و يقيني کنش‌هاي انسان، با توجه به ويژگي اختيارش غير‌ممکن است، اما پيش‌بيني ظني و احتمالي براساس قرائن و شواهد، از‌‌جمله خداباوري ـ براساس ديدگاه برگزيده ـ امکان دارد.

واقع‌گرايي ديني، بي‌ترديد يکي از مهم‌ترين و بنيادي‌ترين موضوعات مورد بررسي در عرصه الهيات و فلسفه دين معاصر است. آيا حقايق ديني در عالم وجودي عيني و مستقل از آدميان و اذهان آنان دارند؟ آيا اين حقايق آن‌گونه که هستند و بدون دخالت اذهان آدميان در اين شناخت، قابل شناخت از جانب ما به ‌عنوان فاعل‌هاي شناسا هستند؟ در صورت قابل شناخت بودن، آيا اين معارف قابل انتقال به ديگران مي‌باشند؟ هدف از اين نوشتار، پاسخ دادن با اين پرسش‌ها از ديدگاه مرحوم علامه مصباح يزدي است. روش تحقيق در اين نوشتار، کتابخانه‌اي و اسنادي و در ادامه تحليل محتوايي است. علامه مصباح يزدي، براي حقايق ديني وجود عيني و مستقل قائل است و آنان را وابسته به اذهان و ساخته و پرداخته آنان نمي‌داند. همچنين آن حقايق را قابل شناخت مي‌داند و با تقريري خاص از واقع‌گرايي معرفت‌شناختي (واقع‌گرايي تقربي) امکان انتقال آگاهي از حقايق ديني را نيز مي‌پذيرد.

بنا بر «طبيعت‌گرايي روش‌شناختي»، در علم صرفاً بايد به عوامل طبيعي بسنده کرد. طبق اين اصل روشي، معرفت معتبر از طبيعت تنها با روش طبيعت‌گرايانه به ‌دست مي‌آيد و در اين روش عوامل فراطبيعي در هيچ سطحي، حتي در مباني و اصول موضوعه نبايد حضور داشته باشند، با تحليل بيانات علامه مصباح يزدي، مي‌توان مخالفت جدي ايشان با طبيعت‌گرايي روش‌شناختي را استنباط کرد. محدوديت‌هاي روش تجربي، امکان تأثير امور ماورایي در امور خارق‌العاده، ضرورت ارتباط علم و متافيزيک و دادوستد معرفت‌ها از مواردي در ديدگاه ايشان است که مانع پذيرش طبيعت‌گرايي روش‌شناختي مي‌شود؛ اما ايشان راه شناخت امور عادي طبيعت را تجربه مي‌دانند و نوعي خودبسندگي تبييني براي طبيعت قائل هستند، چون مي‌توان با تجربه روابط اعدادي ميان امور مادي را شناخت و مي‌توان تأثيرات امور ماورایي را از متن تبيين حذف نمود. البته تجربه هم نبايد از قلمرو خود فراتر رود و در مورد امور ماورا‌ءالطبيعي و ارزش‌ها اظهارنظر نمايد. معجزات نيز از پديدهاي طبيعي هستند که قابل تبيين صرفاً طبيعي نيستند.

ايده علوم انساني اسلامي در ميان انديشمندان اسلامي موافقان و مخالفاني دارد که هرکدام به طيف‌هاي گوناگوني تقسيم‌پذير است. ديدگاه دکتر علي پايا در مخالفت با علم ديني و البته موافقت با تکنولوژي ديني و در نتيجه، گونه‌اي انکار علوم انساني ديني شايسته تأمل است. پژوهش حاضر با روش توصيفي تحليلي و با رويکرد انتقادي، اين ديدگاه را متکي بر انديشه علامه مصباح يزدي که از موافقان علوم انساني اسلامي به شمار مي‌آيد بررسي کرده و به اين نتيجه دست يافته است که ادعاي پايا در اين حوزه با مباني معناشناختي، معرفت‌شناختي و روش‌شناختي صحيح ناسازگار است. به نظر مي‌رسد علوم انساني ديني نه‌تنها ممکن، بلکه محقق است. اين دسته از علوم، کنش‌هاي فردي و اجتماعي انساني را به منظور توصيف، تبيين، تفسير، پيش‌بيني و جهت‌بخشي آنها مورد مطالعه قرار مي‌دهند و در مرحله مسئله‌سازي، براي گزينش مسئله تحقيق، طرح مسائل تازه، يا طرح استدلال‌هاي نو، متأثر از آموزه‌هاي اسلام‌اند و در پاسخ به مسئله، متناسب با مسئله از آموزه‌هاي اسلام في‌الجمله به‌عنوان اصول موضوعه يا پاسخ مسئله استفاده مي‌کنند و آموزه‌هاي اسلام را در ارزيابي دستاوردهاي خود، معتبر مي‌دانند.

از مهم‌ترين مسائل معرفتي و روش‌شناختي در قلمرو دليل و روش نقلي، مسئله گستره اعتبار خبر واحد و مقدار و ملاک محدوديت آن است. در مقالة پيش‌رو، اين مسئله چالشي و مشحون از اختلاف‌نظر با تمرکز بر نظريه علامه مصباح يزدي مورد بررسي قرار مي‌گيرد. حل اين مسئله نقشي بسيار گسترده و تأثيرگذار در ساحت‌هاي گوناگون معرفتي، از جمله در فهم عقايد و احکام دين، دارد. در علوم انساني و اجتماعي نيز مي‌توان نقش آن را به‌روشني دريافت. مهم‌ترين دستاورد اين پژوهش با الهام از راه‌حل استاد مصباح يزدي و قرائت ويژه ايشان از حجيت و نيز براساس نظريه برگزيده، اين است که مي‌تواند مشکل کارآمدي روايات تفسيري را مرتفع سازد. افزون بر اينکه اين راه‌حل يا نظريه در ديگر حوزه‌ها و دانش‌هاي بشري، به‌ويژه علوم انساني و تدوين و ساماندهي علوم انساني اسلامي، مي‌تواند نقش‌آفرين باشد؛ برخلاف برخي از نظرياتي که اعتبار خبر واحد را مستنَد به ظن مي‌دانند، نه اطمينان، که در اين صورت، قلمرو آن صرفاً به حوزه احکام عملي محدود مي‌شود و براي بازسازي علوم انساني تمسک بدان ممکن نيست.

از منظر وبر، کنش رفتاري است که کنشگر به آن، معنايي ذهني ضميمه نمايد. آلفرد شوتز بر اين باور است که مقوله‌ «معنا» در اين تعريف، مبهم بوده و نيازمند تحليلي فلسفي است. او با استمداد از «ديوره»‌ برگسون و «زمان‌‌‌آگاهي دروني» هوسرل تلاش مي‌کند که از حقيقت «معنا» پرده بردارد. در اين راستا با رويکردي پديدارشناختي به اين نتيجه مي‌رسد که تجارب زيسته اگو ذاتاً معنادار نيستند، بلکه با نگرش و توجه‌ اگو به آنها معنادار مي‌شوند. در واقع، اين اعمال آگاهي اگو هستند که به تجارب سپر‌ي‌شده‌ او معنا مي‌بخشند. براين‌اساس کنشگر، معنايي به رفتار خود ضميمه نمي‌کند، بلکه با تخيل و تجسم يک عمل پايان‌يافته، آن را به عنوان طرح يا غايت کنش در نظر مي‌گيرد تا آنکه از طريق اجراي کنش در آينده به آن دست يابد. پس، معناي کنش چيزي جز همان عمل طراحي‌شده نيست. در اين مقاله ما در ابتدا با رويکردي توصيفي به تبيين نظريه شوتز در باب معناي کنش مبادرت مي‌ورزيم، سپس در گام بعدي با رويکردي تحليلي و انتقادي به بيان اشکالات آن از منظر حکمت اسلامي مي‌پردازيم و درنهايت، در راستاي اسلامي‌سازي علوم انساني به ‌بازخواني مسائل آن براساس مباني حکمت اسلامي روي مي‌آوريم. يافته‌هاي پژوهش از اين قرار است که از منظر حکمت اسلامي، «معنا» در معناي عامش همان چيزي است که صور ذهني ما در علم حصولي از آن حکايت مي‌کنند و «معناي کنش» همان عنواني است که عقل از رابطه‌ ميان «حرکات و سکناتي معين» و «غايتي معين» انتزاع مي‌نمايد.