جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب «سفینة الاولیاء» یکی از تذکره‌های ارزشمند عارفان از محمد داراشکوه (1024 – 1069 ه.ق) است که دربردارندۀ اطلاعات درخوری درباره صوفیه و فرقه ها و نحله‌های آن، از آغاز پیدایش تا عهد مؤلف است که در ساحت پژوهش‌های تاریخی تصوف حائز اهمیت است. از این اثر، چندین نسخۀ خطی و یک نسخۀ چاپ سنگی به دست آمد که تا کنون مورد مطابقه، تدقیق و تصحیح قرار نگرفته‌اند. با توجه به آن که اثر یاد‌شده، از جهت اشتمال بر اطلاعات تاریخی صوفیه -به ویژه اطلاعات دست اول از برخی صوفیه معاصر مؤلف-، زاویه دید و شیوه نگرش نویسنده در طبقه بندی صوفیه، تامّلات زبانی در متن اثر و جنبه هایی دیگر، از اهمیت بالایی برخوردار است و تا کنون به چاپ نرسیده است، ارائۀ نسخه‌ای تصحیح شده همراه با فهرست‌ها و تعلیقاتی درباره محتوای کتاب ضرورت دارد. در این مقاله، علاوه بر معرفی بعضی نسخه‌های موجود کتاب سفینةالاولیاء، به بررسی پاره‌ای از ویژگی‌های زبانی، ادبی، محتوایی و رسم‌الخط اثر و نیز بیان دلایل ضرورت تصحیح این کتاب پرداخته شده است.

پژوهش حاضر به تحلیل شناخت حقیقت انسان به روش تحلیلی توصیفی براساس نظریات یکی از عرفای قرن هشتم هجری یعنی شیخ شرف الدین احمد بن یحیی مَنْیَری در کتاب معدن المعانی پرداخته است مسئله اصلی بر این سوال استوار است که از دیدگاه شرف الدین منیری بهترین راه شناخت حقیقت انسان از چه طریقی میسور است؟ در این نوشتار سعی شده ضمن تبیین مبانی متکلمین، حکما و عرفا و ردّ حلول مُلکی و قبول تناسخ ملکوتی، تصویر روشنی از دیدگاه وی که مبتنی بر ظهور حقیقت مثالی به عنوان بهترین طریق برای وصول بر این حقیقت و در نهایت فانی شدن در ذات احدیت است ارائه شود. اهمیت و ضرورت بحث در این نکته شایان توجه است که حل بسیاری از مسائل دشوار عالم آخرت از جمله معاد جسمانی و روحانی، خلود و ابدیت سرای دیگر، تناسخ ارواح و ابدان، شهود حضرت حق و فانی شدن در آن و...همگی متوقف بر تشریح دقیق حقیقت انسان است. بر اساس یافته‌های تحقیق تا انسان در دنیا قرار دارد از حقیقت وجودی خود غافل است. وقتی انسان بیدار شد و پروانه وار گردا گرد شمع حقیقت وجودی خود و نفس ناطقه است به پرواز درآمده و عارف شد با حقیقت مثالی نفسش که ملکات مثالی اند متحد شده و سفر اول سالک الی الله محقق می شود. در ادامه سالک با فنای در اسماء و صفات و ذات باری تعالی در حقیقت حقه الهی فانی می گردد.

اعمالِ قواعدی خاص در اسلوب، زبان و لحن روایت‌های گوناگونِ یک حکایت را در بافتار متن نظم می‌بخشد. حکایت «گازر و خر او» برگرفته از کلیله و دمنه، در مثنوی به گونه‌ای دیگر بازآفرینی می‌شود و مولانا آن را در روایتی متمایز به کار می‌برد. مقایسة دو روایت مختلف از حکایت مزبور با توجه به زمینة متن، بررسی تطور و بسط مفاهیم آن در حین گذار از شکلی ادبی به متنی عرفانی و تحلیل محتوایی و تبیین مضامین این حکایت و چگونگی آن در قالب روایتی ویژه در مثنوی، هدف اصلی این پژوهش است. این مقاله با استفاده از تحلیل محتوا و معیارهای نقد و نظریه به تشریح دلایلی می‌پردازد که مقاصد مولانا را در بازرواییِ حکایت کلیله تفسیر می‌کند. در اشاره به دستاوردهای پژوهش حاضر می‌توان گفت مولانا با توسل به نوعی شگرد سخن‌پردازی، افکار و اعمال شخصیت‌های اصلیِ حکایت را نمایندة دو گروه می‌خواند تا اغراض قصة خود را در تبیین توبة صحیح تشریح نماید و روابط آن را با اصطلاحات وابسته‌ای همچون کسب و توکل و تقلید و تحقیق در روایتی نو بسنجد. مولانا در این تأویل نوین با استفاده از قابلیت‌های زبانِ عرفان و خرده‌حکایاتی دیگر برای تشریح مبانیِ موضوع و دلالت‌های گستردة آن، بر فهمِ اسرارِ باطنی از طریق نماد‌ها تأکید می‌ورزد و در اشاره به ماجرای شخصیت‌ها و تحلیل گفتمان آن‌ها، درون‌مایه را برای درک معانی ضمنی در بطن حکایتی تازه می‌گسترد.

تمهیدات مهم‌ترین اثر عین القضات همدانی، عارف آزاداندیش عصر سلجوقی و یکی از معروف‌ترین آثار عرفان اسلامی است که در تحقیق حاضر با رویکرد «تحلیل گفتمان انتقادی» نورمن فرکلاف بررسی شده است. هدف تحقیق پاسخ به این پرسش‌ها بوده است که نظم گفتمانی ایران عصر سلجوقی در «تمهیدات» چگونه بازتولید شده است؟ کردارهای گفتمانی تمهیدات بازتاب کدام‌یک از کردارهای اجتماعی است؟ و راهکار عین القضات برای برون‌رفت از گفتمان سلطه و تعصب روزگار سلجوقی چیست؟ نتایج نشان می‌دهد که نظم اجتماعی عصر سلجوقی که مبتنی بر سلطه حاکمان سیاسی بر مردم، علمای دینی بر پیروان و مشایخ صوفیه بر مریدان و بیانگر انواع طبقه‌بندی اجتماعی است، در تمهیدات با بهره‌گیری از «نام دهی» مشارکان بازتاب یافته است. عین القضات با استفاده از دو ژانر از پیش موجود «تفسیر قرآن» و «وعظ» که دو کنش فرهنگی و اجتماعی جداگانه به شمار می‌رفتند، ضمن القای باورهای خویش به مخاطبان، در تقابل با گفتمان‌های موجود، پادگفتمان ایجاد کرده و حتی از جایگاه منتقد اجتماعی و ایده پرداز، برای برون‌رفت از گفتمان سلطه، خشونت و مذهب گرایی متعصبانه روزگار خویش، ایده جدید معرفت و «عشق» را طرح کرده است. کاربرد جمله‌های خبری، الگوهای ویژه امری و پرسشی تمهیدات نشان می‌دهد که در این تقابل گفتمانی، جایگاه عین القضات از موضع اقتدار است؛ اقتدار معرفتی در برابر اقتدار سلطه و اقتدار عشق در برابر اقتدار تعصب و خشونت. این ویژگی‌ها تمهیدات را از جایگاه تعلیمی و تفسیری فراتر می‌برد و حتی برای آن رسالت اجتماعی نیز قائل است.

بحث از جبر و اختیار و دلالت‌های معرفتی آن، از مباحث مناقشه‌برانگیز در تاریخ اندیشه ایران و اسلام بوده‌است. در این بین عمده‌ پژوهش‌های موجود، به غلبه اندیشه تقدیر‌گرا در تاریخ فکر سیاسی و عرفانی ایران تأکید داشته‌اند. عین‌القضات همدانی یکی از برجسته‌ترین متفکران سنت عرفانی در دوران میانه‌ اسلام و نیز از پرشورترین و جسورترین منتقدان نظام سلجوقی است که به موضوع جبر و اختیار توجه داشته‌است. یکی از بنیان‌های مهم معرفتی که می‌توان با اتکاء به آن اندیشه سیاسی متفکران را بررسی کرد، درک هر اندیشمند از مقوله‌ جبر و اختیار ـ ‌‌به‌عنوان وجه مهمی از انسان‌شناسی‌ـ است؛ از این‌رو در نوشتار پیش‌رو کوشیده شده در چارچوب رهیافت دلالتی، انسان‌شناسی عین‌القضات همدانی با هدف فهم دلالت‌های سیاسیِ درک وی از مقوله جبر و اختیار مورد واکاوی قرار گیرد. پرسش اصلی مقاله این است که پیامدهای سیاسی فهم عین‌القضات همدانی از مقوله جبر و اختیار کدام‌اند؟ دستاورد مقاله این است که عین‌القضات پس از تعیین خصلت جبری برای عالم الهیّت و تفکیک ماهیتیِ عالم آدمیّت از آن؛ با تأکید بر ذاتی بودن اختیار در وجود آدمی، دیدگاه غالب و فضای تک‌اندیش و جبرگرای زمانه‌اش را مورد نقد و نکوهش قرار داده‌است. یافته‌های پژوهش، در عین حال، می‌تواند نمونه نقضی باشند بر روایت‌هایی که کلیت تاریخ فکر و فرهنگ سیاسی ایران را باورمند به تقدیرگرایی‌ ارزیابی کرده‌اند.

ابوعبدالله محمد بن خفیف شیرازی، بنیان‌گذار سلسلة عرفانی خفیفیّه، از شخصیت‌های جریان‌ساز و اثرگذار در تاریخ تصوف اسلامی است. با وجود نقش مؤثر این عارف در سیر تطوّر و گسترش عرفان اسلامی، تا کنون تحقیقی روشمند در باب مشرب عرفانی او صورت نگرفته است. در این پژوهش که به روش توصیفی- تحلیلی انجام گرفته است، هدف پژوهش یعنی شناخت مشرب عرفانی ابن خفیف از طریق پاسخ به این سؤالات محقق می‌شود: مبدأ و مقصد سلوک در طریقة ابن خفیف کجاست و منازل دیگر در این بین به چه ترتیبی قرار گرفته‌اند؟ کدام یک از منازل اهمیت بیشتری در سیر استکمالی سالک بر عهده دارند؟ توانایی‌های لازم برای جذب دستاوردهای هر منزل کدام است و رعایت چه آدابی برای کسب آنها لازم است؟ در آثار و اقوال شیخ عقیدة روشنی در پاسخ به این سؤالات یافت نشد؛ اما اهمّ برونداد بر اساس قرائن و شواهد بدین قرار است: مبدأ سلوک ارادت و مقصد معرفت حق است. میان مبدأ و مقصد منازلی وجود دارد که برخی از آنها در شمار احوال عرفانی بوده و از دیدگاه ابن خفیف مقدّم بر مقامات قرار دارند. ترجیح منزل صحو بر سکر موجب توجه کمتر به مبحث بسط، طرب، شطح و سماع و اهمیت بیشتر منازل فقر، زهد، خوف و حزن؛ همچنین مقدّم داشتن حضور بر غیبت شده است. در طریقت ابن خفیف، منزل فقر اهمیت ویژه‌‌ای دارد و ترجیح فقر بر غنا دیگر شاخص‌ درخور توجه در مشرب عرفانی اوست.