جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دین که یکی از مهم ­ترین عرصه ­های معرفتی است، ساحت ­های مختلفی ازجمله ساحت انفُسی و درونی دارد. در مطالعات عرفانی جدید، از ساحت انفُسی یا همان تجارب شخصی از خداوند به «تجربۀ دینی و عرفانی» تعبیر می‌شود. در این پژوهش، دیدگاه مولوی را برمبنای نظریه ­های جدیدی که در عرصۀ مطالعات عرفانی مطرح هستند، بازکاوی خواهیم کرد و مسئلۀ اصلی، جست‌وجو و تحلیل تجارب عرفانی مولوی و انعکاس ادیبانۀ آن ها در بیان او خواهد بود. به‌نظر می ­رسد از آنجاکه مولانا در عرفان خانقاهی، عرفان ذوقی و عرفان نظری صاحبِ سبک و نظر است، خود نیز تجارب عرفانی وسیعی را از سر گذرانیده، و به بازسازیِ هنری این تجارب ناب، پیچیده و حیرت­ انگیز در قالب زبان و بیان ادبی پرداخته است. تجارب عرفانی و شهودی مولانا در غزل­ هایش بیشتر به‌صورت بی ­واسطه و در لابه ­لای تمثیلات عرفانی مثنوی، با واسطه و در موقعیت­هایی که استمرار کلام، او را به عرصه­ های ناخودآگاه کشانیده، بروز پیدا کرده است. برخی از تجربه­ های عرفانیِ مولانا از حیث شکل و ساختارِ بازنمایی در چارچوب تحلیل ­هایی که ویلیام جیمز از تجارب عرفانی عرضه می­کند، قابل‌تحلیل هستند و ما در این پژوهش، ضمن تبیین اصل تجربه ­مندیِ آثار مولانا، از جمله داستان پادشاه و کنیزک، تجربۀ عرفانی مندرج در آن را بر مبنای چارچوب نظریِ جیمز بررسی کرده و شباهت ­های ساختاری آن را با موضوعاتی که جیمز مطرح کرده است، نشان داده­ایم.

نظریۀ افشانش معنا الگویی است که زیرمجموعۀ ساخت­شکنی قرار می­ گیرد و براساس آن می ­توان زمینه ­ها و شیوه‌های تکثّر معنا را در یک متن بررسی کرد. در این پژوهشِ توصیفی-تحلیلی، حکایت طوطی و خواجۀ بازرگان از دفتر اول مثنوی معنوی براساس الگوی افشانشی دریدا واکاوی و تحلیل شده است. بنا بر نتایج پژوهش، حکایت طوطی و بازرگان در ده بخش سامان یافته است که چهار بخش آن جستار درون ه­ای است و رویکرد روایی، تفسیری و تمثیلی دارد و زیرمجموعۀ افشانش انتقالی قرار می­ گیرد، چرا­که حکایت دیگری را طرح می‌کند و ساحت معنا در این جستارها به کلی تغییر می ­یابد و از ساختار روایی حاکم بر حکایت جدا می­ شود. علاوه ­بر این، در شش بخشی که مولانا به بیان ماجرای طوطی و بازرگان می ­پردازد، تنها چند بیت نخست به بیان روایت اختصاص دارد و باقی ابیات شامل شرح و تفسیر و تأویل مولاناست و ساحت معنایی تغییر می­ یابد و دقیقاً باتوجه به همین تحوّل معنایی در حیطۀ افشانش وضعی قرار می­ گیرد.

پیش‌بینی‌ناپذیر بودن نمود‌های گوناگون ادب غنایی که ریشه در تجلیات بی‌حد و حصر عواطف انسانی دارد، تقویت‌کنندۀ این ذهنیت است که هر لحظه، در گوشه و کنار آثار مختلف، امکان بروز نمونه‌ای نو و حتی ناشناخته از این نوع ادبی در یکی از زیرشاخه‌های فراوانش وجود دارد. یکی از این نمونه‌های محتمل، مفاخره‌ای است بدیع که نجم‌الدین رازی از زبان پیامبر (ص) به رشته تحریر درآورده ‌است. طبیعی است که جایگاه منحصربه‌فرد مفاخره‌گر در همۀ جنبه‌های محتوایی و زبانی قطعۀ اشاره‌شده مؤثر بوده باشد. قدرت نویسندگی و ارادت قلبی مؤلف مرصادالعباد نیز بی‌تردید بر تأثیر هرچه بیشتر این مفاخرۀ فرضی افزوده ‌است. در این مقاله، ضمن استخراج و معرفی این قطعۀ ویژه، آنچه‌که ازنظر محتوا و مؤلفه‌های زبانی موجب برجستگی و امتیاز این مفاخره نسبت به سایر مفاخرات مرسوم و متداول ادب فارسی می‌شود، باتوجه به جایگاه بی‌بدیل پیامبر والامقام (ص) در مقام مفاخره‌گر، ارائه و تحلیل خواهد شد.

عطار شاعری است پر از اضطراب و درد که حقیقت حیات و هستی انسان را در سلوک و عروج معنوی برای پیوند با مبدأ آفرینش می داند. اضطراب عطار از لحظۀ هبوط انسان آغاز می ­شود و تا لحظۀ بازگشت و عروج روح ادامه دارد. این اضطراب و دلهرۀ شاعر، فلسفی و خودیافته نیست بلکه مبتنی بر آموزه ­های دینی، سنت عرفانی و الگوها و قهرمانان مسیر سلوک است که خود عطار نیز به روایت زندگی و اندیشۀ آنان پرداخته است. این مقاله به بررسی و تحلیل انواع اضطراب در اندیشه و آثار عطار با تکیه بر نظریۀ اضطراب وجودی پل تیلیش با روش توصیفی- تحلیلی می­پردازد. حرکت عطار در مسیر سلوک بیشتر مبتنی بر اضطراب وجودی است تا جذبه و شوق که نتیجۀ هبوط از بهشت و گناه آغازین است. اضطراب وجودی عطار به حوزۀ سلوک محدود نمی­شود و به ساحت زندگی فردی و اجتماعی و داستان های او نیز گسترش پیدا می­کند. چگونگی بروز و ظهور اضطراب در این داستان­ها مبتنی بر تحول درونی شدید در یک لحظه و سپس توبه و جبران است. این تحول و انقلاب درونی بر اثر عوامل مختلف انسانی، قدسی یا طبیعی بروز پیدا می­کند. نحوۀ واکنش شخصیت‌های داستان به اضطراب، گستره­ای از پذیرش حداکثری تا انکار کامل آن را شامل می­ شود. اضطراب در آثار عطار به‌دلیل حضور مستمر در ذهن شخصیت و بازگشت و تکرار مداوم آن، به موقعیت زمانی خاصی منحصر نمی­شود. تلاش برای غلبه بر اضطراب با تعیین استانداردهای مطلق‌اندیشانه به کمال­ گرایی یا پرفکشینیسم عرفانی و دینی منجر می­شود که ساختار نهایی اندیشۀ شاعر را شکل می ­دهد.

در گسترة تمدن ایرانی- اسلامی، آیین فتوت به مثابه خرده­ فرهنگی نیرومند بنا به مقتضیات تاریخی موجد گفتمان­ های متکثری بوده است. این آیین برآمده از یک ضرورت اجتماعی و تاریخی در برابر نظام‌های خودکامه و عدالت­ ستیز در دوره‌های مختلف تاریخ ایران بوده، و به‌طور کلی نظام عیاری تفکری آرمان­شهری است و گفتمان­ های گوناگون فتوت جلوه ­های متعدد این اندیشه و نظام را بازنموده است. این پژوهش با رویکرد کیفی و استفاده از روش تحلیل محتوا انجام شده است. نتایج پژوهش نشان می­ دهد که هر یک از گفتمان­ های فتوت عیاری، دینی، صوفیانه، اصناف و پهلوانی آرمان­ های خود را به‌ترتیب در قالبِ جنگ و شورش و طرد هنجارهای جامعه؛ عدالت­ محوری، حمایت از مظلوم و تجلی انسان کامل در سیمای علی(ع)؛ مجاهده با نفس و رسیدن به کمالات معنوی و روحانی؛ پیوند فن و صنعت با ذات حق و رساندن روح به کمال معرفت الهی؛ انزجار از ظلم و بیدادگران، و سامان دادن به شرایط ناگوار و ناهموار اقتصادی و اجتماعی مردم بینوا دنبال کرده ­اند.

کشف­المحجوب نخستین کتابی است که در تصوف به زبان فارسی تألیف شده و استناد به آیات قرآن از ویژگی­های سبکی این متن کهن به‌شمار می­آید. در این پژوهش، چگونگی تأویل آیات قرآنیِ به­کاررفته در مقدمه و شش باب آغازین این کتاب، که مؤلف در آن به موضوعات بنیادین تصوف پرداخته، بررسی و تحلیل شده ­است. نتایج نشان می­دهد که هجویری در این بخش از کتاب برای بررسی و تبیین 17 موضوع نسبتاً کلی و گوناگون به 55 آیه از قرآن استناد کرده که برداشتش از 27 آیه صحیح بوده، از 26 آیه برداشت شخصی داشته و در تأویل 2 آیه خطای آشکار داشته ­است­. بر این اساس، تأویل بیش از نیمی از آیات بررسی‌شدۀ مورد استناد هجویری، شخصی بوده که اثبات مدعا و مطلوب مؤلّف و تفسیر مدِّ نظر وی از برخی مفاهیم تصوف عامل اصلی برداشت ­های شخصی و ناصحیح او از این آیات است. از عوامل اصلی این تأویلاتِ نادرست، می­توان به تقلید هجویری از پیشینیان، شناخت محدود او از آیات و روایات و استفادۀ هدفمند از آن، انگیزۀ خاص وی در اثبات مدّعا و مطلوب خویش، و نوعی خودباوری برآمده از آشنایی او با عرفان و تصوف اشاره کرد. کشف­المحجوب نخستین کتابی است که در تصوف به زبان فارسی تألیف شده و استناد به آیات قرآن از ویژگی ­های سبکی این متن کهن به‌شمار می­ آید. در این پژوهش، چگونگی تأویل آیات قرآنیِ به­ کاررفته در مقدمه و شش باب آغازین این کتاب، که مؤلف در آن به موضوعات بنیادین تصوف پرداخته، بررسی و تحلیل شده ­است. نتایج نشان می­دهد که هجویری در این بخش از کتاب برای بررسی و تبیین 17 موضوع نسبتاً کلی و گوناگون به 55 آیه از قرآن استناد کرده که برداشتش از 27 آیه صحیح بوده، از 26 آیه برداشت شخصی داشته و در تأویل 2 آیه خطای آشکار داشته ­است­. بر این اساس، تأویل بیش از نیمی از آیات بررسی‌شدۀ مورد استناد هجویری، شخصی بوده که اثبات مدعا و مطلوب مؤلّف و تفسیر مدِّ نظر وی از برخی مفاهیم تصوف عامل اصلی برداشت­های شخصی و ناصحیح او از این آیات است. از عوامل اصلی این تأویلاتِ نادرست، می­توان به تقلید هجویری از پیشینیان، شناخت محدود او از آیات و روایات و استفادۀ هدفمند از آن، انگیزۀ خاص وی در اثبات مدّعا و مطلوب خویش، و نوعی خودباوری برآمده از آشنایی او با عرفان و تصوف اشاره کرد.