جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

معماری آذربایجان در سده هفتم هجری نمود شکوه هنر اسلامی در ایران بوده که با وقوع تحولات سیاسی و مذهبی در دوره‌ ایلخانی و تغییر در اسلوب‌های پیشین به‌ویژه در آرایه‌پردازی و تزئینات ابنیه، با زیبایی و غنای بیشتری بروز یافته‌است. این مقاله در پی شناخت این تغییرات و مفاهیم نهفته در آن است که با مطالعه آرایه‌های هندسی، به عنوان تزئینات غالب در ابنیه این دوره، در یکی از بناهای شاخص مکتب‌ تبریز، یعنی گنبد سلطانیه صورت ‌پذیرفته‌است. بررسی مضامین عرفانی نهفته در آرایه‌های هندسی، نشان‌دهنده‌ تأثیرپذیری آرایه‌های هندسی گنبد‌سلطانیه از عرفان است. افزون بر مفاهیم نمادین متجلی در نقوش‌ هندسی، همراهی این نقوش با اسماء الهی و نام انبیاء و اولیا و مضامین قرآنی، گواه دیگری بر تأیید نقش عرفان در آرایه‌پردازی‌های این اثر معماری است.

رضاشاه پهلوی پس از دستیابی به قدرت با سیاست‌های تمرکزگرایانه و تجددآمرانه دست به اصلاحات سیاسی، اداری و اجتماعی زد. مدیریت امور شهری و شهرداری­ ها از جمله حوزه­ هایی بود که در آن اصلاحات ساختاری و اداری صورت گرفت. یکی از وظایف بلدیه ­ها در آن دوره نظارت بر قیمت نان بود. احتکار غلات و آرد و کمبود و گران‌شدن نان در تهران وضع نابسامانی به‌وجود آورده بود. این مقاله، با تکیه بر منابع مکتوب و به ­ویژه اسناد رسمی، به این پرسش پاسخ داده که بلدیه تهران برای رفع مشکل کمبود نان و نظارت بر قیمت آن چه راهکاری در پیش گرفت و دست به چه اقداماتی زد؟ حکومت پهلوی کوشید با برگزیدن فردی نظامی، سرهنگ کریم خان بوذرجمهری، به ریاست بلدیه تهران امور شهری به ­ویژه مسئله نان را مدیریت کند. این اقدام مؤثر افتاد و بلدیه تهران تا حد زیادی اختیار امور را در دست گرفت و دست به اصلاحاتی اساسی زد. اصلاحاتی که شامل صدور دفترچه بهداشت، بازرسی از دکاکین نانوایی، تعیین ساعات کار نانوایی‌ها، کاهش قیمت و نوشتن آیین‌نامه کیفر گران‌فروشان و تصویب و اعمال نظام­نامه‌های صنفی و ارزاقی بود.

این مقاله بر موضوع مناسبات طغاتیموریان و سربداران متمرکز شده و می­ کوشد برپایه داده ­های سکه‌شناختی تحلیلی دقیق­تر از روابط این دو حکومت محلی به ­دست دهد. بنابر یافته ­ها، سربداران در مناسبات خود با طغاتیمور سیاستی مسالمت‌جویانه در پیش گرفتند و سکه‌های طغاتیمور در ‌گستره قلمرو آنان، در شهرهایی مانند سمنان، دامغان، اسفراین و سبزوار ضرب ‌می‌شد. علت اصلی این امر شرایط سیاسی جامعه آن روز به‌خصوص تهدیداتی است که حاکمان آل‌کرت بر سربداران اعمال می‌کردند و در نتیجه سربداران به‌منظور توسعه قلمرو خود و حفظ امنیت در مرزها، با طغاتیمور سیاست تعامل درپیش گرفتند، اما پس ‌از مرگ طغاتیمور سیاست تقابل و رویارویی و تلاش سربداران در زمینه استقلال و گسترش آموزه‌های شیعی تبلور بیش‌تری یافت.

در برخی منابع حدیثی شیعی مانند بحار الأنوار، روایتی طولانی نقل شده که بنابر آن عبدالله بن عمر بن خطاب پس از شهادت امام حسین(ع) اعتراض گسترده‌ای بر ضدّ یزید بن معاویه به راه می‌اندازد. یزید در پاسخ ابن‌عمر، نامه‌ای را که خلیفه دوم برای معاویة بن ابی‌سفیان فرستاده، نشان می‌دهد. او در این نامه، بسیاری از حوادث صدر اسلام و به‌ویژه اقدامات منافقین برای غصب خلافت را شرح داده ­است. در این مقاله اعتبار و اصالت این روایت و خاستگاه و ریشه آن بررسی شده ­است. افزون بر ذکر شماری از نادرستی­ های تاریخی و ادبی راه‌یافته به این روایت، با تحلیل متن و سند به روش تطبیقی نشان داده شده که مسئول پردازش این داستان، به‌احتمال زیاد حسین بن حمدان خصیبی است؛ هر چند نام او در سندِ روایت نیامده‌است. تقدّم خصیبی در اشاره به این عهدنامه، اشتراکات متنی و سندی برجسته با روایات خصیبی، نمود ویژگی‌های سبکی و منفرداتِ خصیبی در متن عهدنامه، از جمله دلائل این مدّعا است. تحریر دیگری از این داستان نیز در نسخ خطی وجود دارد که نسبت آن با تحریر خصیبی بررسی و فرضیه استقلال و تقدّم آن مطرح شده‌است. گزارش مرتبطی نیز به بلاذری منسوب است که اصالت آن قابل دفاع نیست و احتمالا در اثر نقل‌به‌معنا و خلط پدید آمده‌است.

مقاله­ پیشِ رو ادامه­ مقاله­ دیگری درباره­ مشروعیت تبارشناختی و تأثیر آن بر نظریه­ امامت است. در حالی که در مقاله­ پیشین ناسازگی­ ها میان فرهنگ تبارشناختی پیشااسلامی اعراب و موضوع انتقال امامت به علی(ع) و فرزندانش بررسی شد، در این مقاله اختلاف دیدگاه میان امامیه و زیدیه در تبیین تبارشناختی امامت در بازه­ سده ­های سوم تا پنجم هجری واکاوی خواهد شد. نشان خواهیم داد که این دو گروه در تلاش برای تبیین زنجیره­ امامان با نظریه ­ای منسجم، برداشت­ های متفاوتی از مشروعیت تبارشناختی پیش نهادند و به فراخور آن و هنگام تفسیر نصوص مهم حدیث ثقلین، آیه­ تطهیر و نیز رویداد مباهله، تعریف ­های گوناگونی از اصطلاح ­های تبارشناختی «اهل بیت» و «عترت» ارائه کردند. با توجه به دادوستد فکری معتزله با شیعیان امامی و زیدی و مشارکت آنان در این گفت‌وگوها، دیدگاه قاضی عبدالجبار معتزلی نیز بررسی شده‌است. در نهایت می­توان گفت درحالی‌که در شیوه­ استدلالی زیدیه سازوکار ارث با تکیه بر مفهوم «ذریّه» به‌عنوان بن­ مایه مشروعیت تبارشناختی پذیرفته شد، امامیه برای تبیین زنجیره­ امامان که اغلب و نه همیشه از سازوکار پدر فرزندی پیروی می­ کرد، سنجه ­های مرکب از فضیلت و نصّ را هم به‌کار گرفتند.

در منابع رجالی، جغرافیایی و تاریخی از پنج مکان در شهر بغداد که نام «شونیزیه» داشته ­اند، یاد شده­: گورستان شونیزیه، مسجد شونیزیه، رِباط شونیزیه، محله شونیزیه و خانقاه شونیزیه. از این میان، گورستان و سپس رِباط بسامد بیش‌تری در این منابع دارند. با این‌ همه، آنچه در منابع صوفیانه بازتاب بیشتری یافته، مسجد و سپس گورستان شونیزیه است. صوفیان نامداری با مسجد شونیزیه پیوند داشته و پس از وفات در گورستان مجاور آن به خاک سپرده شده ­اند. در این مقاله ضمن بررسی تاریخی و موضع ­نگاری این مکان‌ها، نقش و جایگاه مسجد و گورستان شونیزیه در تاریخ تصوف بررسی خواهد شد. بر پایه یافته‌ها می‌توان گفت که از حیث تاریخی گورستان شونیزیه از همه کهن‌تر، و نزد صوفیه مسجد شونیزیه دارای شهرت و محبوبیت بیشتری بوده‌است. گورستان و مسجد دست‌کم تا سده هشتم برقرار بوده، ولی از آن زمان به دلایلی که بر ما پیدا نیست، به‌مرور از رونق و اشتهار افتاده‌اند. با وجود اطلاع از مکان‌هایی به نام رباط، محله و خانقاه شونیزیه، این جای‌ها هرگز به پای شهرت گورستان و مسجد شونیزیه نرسیدند.