جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تدوین و نگارش سیره‌، سال‌ها پس از رحلت پیامبر(ص) و صحابه در دوره اموی آغاز و در دوره عباسی تکامل یافت. نگاه پسینی به ‌همراه پیش‌آگاهی و فاصله تاریخی وقوع حوادث تا نگارش آن، سبب شد تا راویان با اطلاع از اوضاع روزگار خویش‌ و اخبار گذشته، فرصت مناسبی برای داستان‌پردازی بیابند. از جمله روش‌هایی که راویان به آن مبادرت ورزیده‌اند وارد کردن اخبار کاهنان در سیره نبوی است. این مقاله در پی پاسخ به این پرسش است ‌که سیره‌نویسان با چه اهدافی اخبار کاهنان را محور تدوین بخشی از سیره پیامبر(ص) قرار داده و بدان­ها پرداخته­اند؟ بررسی داده‌های منابع اصلی نشان می‌دهد که ورود گزارش کاهنان در داستان­ها، نوعی اعتباربخشی به اصالت داستان­ها بوده‌است. یعنی داستانی ساختگی با اتصال به نیروهای ماورایی و منابع غیبی، اصیل جلوه داده می‌شد؛ امری که پذیرش آن در محیطی که از عقل‌گرایی فاصله گرفته بود، به ‌سهولت صورت می‌گرفته‌است.

بانک شاهی/ شاهنشاهی مهم­ترین نهاد مالی خارجی در ایران عصر قاجار بود که با اعطای امتیاز توسط ناصرالدین شاه در سال 1306ق/1889م تأسیس شد. این ­ بانک در 60 سال فعالیت خود در ایران همواره به ­طور جدی با مسئله تعارض منافع روبه ­رو بود. بررسی سیاست ­های بانک در مواجهه با این منافع متضاد به منظور درک دقیق­تر بخش مهمی از تاریخ مالی عصر قاجار موضوع اصلی این مقاله است. این مقاله در پی پاسخ به این پرسش­ است که آیا بانک شاهی توانست وظایف متعدد خود را به‌نحو کارآمدی انجام دهد؟ مقاله نتیجه‌گیری می­کند که بانک نه سودآوری قابل توجهی برای سهام­دارانش داشت و نه وظایف بانک دولتی را به نحو شایسته­ ای انجام داد؛ حتی نتوانست اهداف استعماری دولت بریتانیا را نیز محقق سازد.

در دست‌نویس‌های پرشمار اختیارات بدیعی، اختلافاتی چشم‌گیر با منشأهای گوناگون به چشم می‌خورد که کار نشر ویراستی انتقادی از این کتاب را بسیار دشوار می‌سازد. مهم‌ترین اختلاف‌‌ها، یادداشت‌هایی به‌نسبت پرشمار از «ابن مؤلف» در شماری چشم‌گیر از دست‌نویس‌های اختیارات است که در چاپ‌های عموما نامعتبر آن آمده‌است و حتی برخی، آن‌ها را ارجاع حاجی زین العطار به یکی از فرزندان خود انگاشته‌اند؛ اما این فرزند، این یادداشت‌ها را پس از مرگ پدر و دست‌کم تا 850ﻫ به تدریج، یا دست‌کم در سه نوبت، افزوده‌است. بهره‌گیری گسترده حسین بن علی بن حسین انصاری از اختیارات بدیعی در دستور الاطباء من قواعد الحکماء (تألیف 839ﻫ) در کنار استنساخ دو دست‌نویس اختیارات با بیشترین افزوده‌های ابن مؤلف (در 846 و 850ﻫ)، احتمال یکی بودن او و ابن مؤلف را پذیرفتنی می‌نمایاند. در این افزوده‌‌ها بیشتر، نام دیگر (به‌ویژه نام‌های محلی شیرازی)، خواص غیر معمول، ریخت‌شناسی، چیستی و انواع هر دارو آمده‌است. شماری از آن‌ها، به‌ویژه افزوده‌های مرتبط با شیراز و فارس، حاصل تجربیات شخصی ابن مؤلف و شماری دیگر، برگرفته از منابعی غالبا ناگفته است. از مقایسه این افزوده‌ها با منابع محتمل، می‌توان دریافت که ابن مؤلف از عرایس الجواهر و نفایس الاطایب کاشانی در موضوع گوهرها و عطرها و در مورد عطر از الصیدنة بیرونی (که البته در مواضعی دیگر بدان استناد کرده) بهره برده‌است. وی در افزودن مطالبی به مقاله مرکبات اختیارات از المسائل فی الطب حنین بن اسحاق و شرح ابن ابی صادق نیشابوری بر آن بهره برده‌است.

سفینه تبریز، مجموعه ­ای خطی، مشتمل بر 209 عنوان رساله، منظومه، جدول، نامه و گزیده کتاب است که در ثلث اول قرن هشتم هجری، ابوالمجد تبریزی به خط خویش به رشته کتابت درآورد. در این مقاله رساله‌های علم اوفاق و رمل در سفینه بررسی شده ­است. دو رساله الموجز فی علم اعداد وفق و خواص اعداد وفق به علم اوفاق پرداخته و سه رساله اشکال رمل، کتاب فی علم الرمل، التحفه فی علم الرمل در باب علم رمل نگاشته شده ­است. رساله الموجز فی علم اعداد وفق نسبت به رساله­ های رایج عصر خود، فصل­ بندی متفاوتی دارد، به‌طوری‌که یک فصل برای وفق اعداد بوده و دارای بخش مربعات فرد، زوج الفرد و زوج الزوج بوده و فصل دیگر به روش‌های رایج در وفق اسامی و اذکار اختصاص داده شده‌است. در رساله خواص اعداد وفق، خواص مربعات تا مرتبه 9*9 نوشته شده در حالی که در رساله ­های این دوره معمولا به مرتبه­ های بیشتری اشاره شده‌است. رساله ­های رمل در سفینه تبریز به صورت منتخب و در کنار هم، مجموعه کاملی از آثار رمل را تشکیل داده ­اند. اثر اول به صورت شعر، اثر دوم به صورت جدول و دارای نوآوری و ساختاری کاملا متفاوت نسبت به آثار دیگر در این دوره بود و به نظر تأثیرپذیری کمتری از آثار دیگر داشته و در نهایت رساله التحفه که دارای ساختار متفاوت با آثار مشابه در عصر خود دارد.

ابهر، زنجان و سلطانیه شهرهایی کهن در شمال غرب ایران­ اند که در منابع دوره اسلامی درباره انتساب آن‌ها به هریک از ایالت ­های این منطقه از ایران­، به ­ویژه ایالت ­های جبال/ عراق عجم و آذربایجان، گزارش­هایی گونه ­گون و گاه آشفته دیده می­شود. این مقاله بر آن است که با تکیه بر منابع مکتوب جغرافیایی و تاریخی و یافته­ های باستان ­شناختی، به بررسی جایگاه این شهرها در نظام تقسیمات جغرافیایی-اداری ایران دوره اسلامی بپردازد. یافته ­ها نشان می­ دهد که شهرهای ابهر و زنجان در قرون اولیه اسلامی جز در سده چهارم­ هجری، از شهرهای ناحیه جبال به شمار می­ رفتند و استقرارهای منطقه شرویاز از نظر اداری منتسب به یکی از این دو شهر بود. در اوایل سده هشتم هجری، ناحیه شرویاز با افزایش استقرارها و شکل­ گیری شهر سلطانیه، در جایگاه پایتخت عراق عجم، هویت اداری مستقلی یافت. با افول شهر در سده دهم، سلطانیه روستایی کم اهمیت گاه جزو عراق عجم و گاه آذربایجان به شمار می ­رفت. در اوایل سده سیزدهم ﻫجری، با شکل­ گیری ولایت خمسه به کرسی زنجان، سلطانیه، همچنان روستایی وابسته به زنجان بود و ابهر نیز ناحیه ­ای مستقل از زنجان اما جزو همین ولایت بود.

یکی از مهم­ترین روش­ها برای شناخت جایگاه یک نویسنده و آثارش در میان یک مذهب، بررسی سیر تاریخی توجه عالمان آن مذهب به آن نویسنده و آثارش است. یکی از نویسندگان بزرگی که در سده­ های اخیر مورد توجه عالمان امامیه قرار گرفته، قاضی نعمان مغربی (د 363ه‍)، بزرگ­ترین فقیه اسماعیلی است. با آن­که کتاب­های وی، از روزگار صفویه رسما به حوزه­های امامیه راه یافته­ است، اما برخی بر این باورند که پیش از آن نیز اقبال گسترده­ای از سوی عالمان امامیه به آثار او وجود داشته ­است، که این خود می­تواند قرین ه­ای مهم برای اثبات اعتبار کتاب­ های وی نزد امامیه باشد. در این مقاله برای یافتن پاسخ به این پرسش که قاضی نعمان چه جایگاهی میان عالمان امامی­ مذهب داشته، سیر توجه عالمان امامیه نسبت به کتاب­های قاضی نعمان در طول تاریخ، به­ ویژه در روزگار پیش از صفویه، بررسی و مشخص شده ­است. آثار قاضی نعمان تا پیش از صفویان، شهرتی در میان امامیان نداشته و بیشتر آثاری که از او در میان بخشی از عالمان امامی به­ یادگار مانده، حاصل تلاش­های فردی خود آن عالمان بوده ­است.