جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئلة پژوهش حاضر این است که راهکار حلّ مشکل سوگیری‌های شناختی در تجربة دینی مدرن چیست؟ با روش توصیفی‌ـ تحلیلی و با تحلیل اندیشه‌های نظریه‌پردازان حوزه‌های مرتبط با مسئله، به‌ویژه ویتگنشتاین، برای پاسخ به این سؤال از یک سو باید دانست که بین باور کلّی برآمده از متافیزیک دینی و باور شخصی ناشی از تجربة دینی رابطة تعاملی برقرار است و از سوی دیگر میان متافیزیک دینی و صورت حیات دینی رابطة تعاملی در کار است. در نتیجه، اگر تجربة دینی بر اساس صورت حیات خاص شخصِ تجربه‌گر و شخصِ مفسّر واکاوی نشود، می‌تواند موجب سوگیری‌های شناختی شود. بنابراین تفاسیر تجربة دینی مغایر صورت حیات می‌تواند برای خود تجربه‌گر از نظر اول شخص غیرشفاف و بی‌معنا باشد. همچنین، برای شخص مفسّر از نظر سوم شخص به نحوی بدعت‌آمیز شناخته شود.

اومانیسم یا انسان‌گرایی مدرن یکی از مکاتبی است که انسان را محور همه چیز قرار می‌دهد و اصالت را به اراده و خواست او متعلق می‌داند. از دیدگاه امام موسی صدر، این مکتب مانع نقش‌آفرینی مؤثر دین در جهان امروز شده است. به سبب اهمیت این موضوع، هدف از این پژوهش، که با روش توصیفی‌ـ تحلیلی و انتقادی انجام شد، نقد مبانی این مکتب با توجه به آثار و آرای امام موسی صدر بود تا به این پرسش پاسخ دهد که انسان‌گرایی نوین چگونه مانع نقش‌آفرینی دین در زندگی فردی و اجتماعی می‌شود. یافته‌ها و نتایج نشان داد دین امروزه بر اساس فلسفة عینیت‌گرایی، به‌ویژه در غرب، یک اُبژه (متعلق شناسایی) تلقی می‌شود که تجربة حسی را مقدم بر شناخت ذهنی می‌داند و مفاهیم را مستقل از عواطف و سلایق محسوب می‌کند. بنابراین، دین در زندگی انسان غربی تجلی و نمود ندارد؛ مانند اومانیسم، که با خودمحوری همه چیز را بر اساس منافع شخصی و حزبی تفسیر می‌کند و از خدامحوری و دین و اخلاق فاصله می‌گیرد و باعث رشد تک‌بُعدی بشر و تبدیل حب ذات به خودپرستی و رواج دیکتاتوری و استعمار و تبعیض و سرمایه‌داری طغیانگر می‌شود. صدر، با انتقاد از این جریان، معتقد است علم و عقل بشری به‌تنهایی برای سعادتمندی دو جهان کافی نیست و باید خدامحوری و شناخت حقیقت دین و تربیت فراگیر در کنار علم و عقل مورد توجه قرار بگیرد تا موجب تکامل و سعادت فردی و اجتماعی بشر شود.

رویکرد کاپلستون به شرق در طول زمان دستخوش تغییر قرار گرفت؛ به گونه‌ای که می‌توان از کاپلستون متقدم و متأخر سخن گفت. او هنگام تدوین تاریخ فلسفة غرب دست‌کم نگاهی مثبت به شرق نداشت. ولی، بعد از فراغت از کار یادشده، به‌تدریج به اهمیت تفکر شرق و نیز تفکر روسی پی برد و از رویکرد قبلی خود فاصله گرفت و به فلسفه‌های ‌فرهنگ‌های ‌شرقی و نیز مطالعات تطبیقی سخت علاقه‌مند شد و از اهمیت و ضرورت و ارزشمندی این دست مطالعات به‌تفصیل سخن گفت. از میان آثار بسیار وی، کتاب فلسفه‌ها و فرهنگ‌ها و کتاب دین و واحد: فلسفه‌های ‌شرق و غرب مهم‌ترین کتاب‌هایی ‌هستند که با رویکرد تطبیقی نوشته شده‌‌اند. رویکرد کاپلستون به مطالعات تطبیقی تاریخی است؛ در عین حال رویکرد وی از رویکرد تاریخی ماسون‌ـ اورسل متفاوت است. او وسعت دید و غنای تفکر را مهم‌ترین دستاورد تعامل تفکر شرق و غرب می‌داند. ضرورت آشنایی تطبیق‌گر با خطوط کلی فلسفه‌های ‌فرهنگ‌های ‌دیگر و زبان آن‌ها، پرهیز از هر گونه دوگانگی‌های ‌شتابزده و تعمیم‌های ‌ناروا، و نیز تأکید بر داشتن پیش‌فرض از موضوعات مهمی هستند که در رویکرد وی به مطالعات تطبیقی برجسته است.

تکیة کانت در فلسفة نقادی خود به برخی مبانی عقل‏ عملی، همانند جاودانگی نفس و وجود خداوند و در رأس همة آن‏ها خیر اعلی به‏ مثابة غایت قصوای اخلاق، با دو مؤلفة اساسی‏اش، یعنی فضیلت و سعادت، مُهر تحویل مطلق دین به اخلاق را بر پیشانی فلسفة او زده است. مطابق این نگرش گویی کانت کل دین را به اخلاق فرومی‏کاهد و از هیچ جنبه‏ای از دین ‏جز جنبة اخلاقی آن دفاع نمی‏کند و وجود سایر جنبه‏ها و ابعاد را زائد می‏داند. در حالت ضعیف‏تر، فلسفة کانت با مُهرنشان معتدل‏تری از فروکاهی با عنوان تحویل تفسیری دین به اخلاق روبه‌روست. مقالة حاضر می‏خواهد با تکیه بر اقسام مختلف تحویل‏گرایی نشان دهد که در نظام فکری و فلسفی کانت اگرچه دین یک عنصر ضروری تکمیل‏کنندة هدف غایی اخلاق است، خود کانت برای دین شأنی غیر از اخلاقی ‏بودن نیز قائل است. بنابراین، این دو قرائت رایج از نسبت دین و اخلاق در فلسفة کانت خالی از دشواری نیست.

مشهورترین و مقبول‌ترین دفاع فلسفی در مقابل مسئلۀ منطقی شر دفاع اختیارگرایانۀ آلوین پلنتینگا است. مایکل آلمیدا، در مقام یکی از منتقدان این دفاعیه، معتقد است که گرچه دفاع اختیارگرایانه پاسخ مناسبی به بسیاری از تقریرهای مسئلۀ منطقی شر داده است، جان مکی قرائت‌هایی مطرح کرده که با توضیحی خاص می‌تواند مسئلۀ منطقی شرِ احیاشده نام بگیرد. انتقاد آلمیدا، که مانند پلنتینگا خداباور و قائل به ناسازگاری جبر علّی‌ـ معلولی با اختیار خدا و انسان‌هاست، به طور مشخص متوجه یکی از مقدمات بحث‌برانگیز این دفاعیه، یعنی انگارۀ «شرارت فراجهانی همگانی»، است که به ادعای پلنتینگا احتمال دارد ویژگی ذاتی همۀ فاعل‌ها بین مخلوقات باشد. از نظر آلمیدا، این انگاره ناممکن است. زیرا علم مطلقِ پیشین الهی، بر اساس دیدگاهی نزدیک به مولینیزم، امکان فعلیت‌بخشی به جهان کامل اخلاقی را برای خداوند مهیا می‌کند، بدون اینکه منجر به نفی اختیار انسان‌ها شود. از نظر آلمیدا می‌توان به این مسئله پاسخ داد و از وجود خداوند دفاع کرد. البته، بیان راه‌حل او از اهداف این نوشتار نیست.

برهان وجودی آنسلم از براهین بحث‌انگیز اثبات وجود خداوند است که مورد توجه فیلسوفان غربی و اندیشمندان اسلامی واقع شده است. در این پژوهش، با تلاش برای نسبت‌سنجی میان تقاریر ارائه‌شده در غرب و میان مسلمانان، اولین تقریر منسجم از هر دو گروه، یعنی آنسلم و نراقی، با یک‌دیگر مقایسه شد و مشابهتی تام در هر دو تقریر یافت شد. تلقی از خداوند در مقام موجودی که بزرگ‌تر و برتر از او نمی‌توان تصور کرد نقطة عزیمت صورت‌بندی این برهان است و مورد پذیرش نراقی نیز قرار گرفته است. پژوهش در جست‌وجوی مبنای مشترک معرفتی میان دو اندیشمند، که منتج به مشابهت‌ تقاریر شده، نشان داد وجود خداوند برای هر دو و به شکل پیشینی به منزلة حقیقتی ثابت و تردیدناپذیر بوده و قبول همین معرفت فطری به خداوند در تثبیت مقدمة برهان نقش کلیدی داشته است. بنابراین، می‌توان پاره‌ای از اشکالات افرادی همچون گونیلو را ناشی از بی‌توجهی به خاستگاه معرفتی این برهان دانست و بدان پاسخ داد.