جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئلۀ رؤیت حق تعالی که ناظر بر آیات قرآن کریم است، از جمله مهم‌ترین مباحث مورد توجه متکلمان اسلامی محسوب می‌شود. اما چگونگی مواجهۀ فیلسوفان اسلامی در تحلیل این مسئله با توجه به سابقۀ دینی آنها، دغدغۀ اصلی این پژوهش است. فلاسفۀ اسلامی مانند ابن‌سینا و سهروردی اگرچه به امکان دستیابی علم به خدا و ارتباط با حق اشاراتی داشته‌اند، اما به‌صورت مستقل در خصوص مسئلۀ رؤیت نظریه‌پردازی نکرده‌اند. البته بر اساس مبانی حکمت اسلامی از جمله فارابی و ابن‌سینا، مراد از رؤیت، نمی‌تواند رؤیت حسی مأخوذ در امور مادی باشد؛ بلکه منظور از آن، مرتبه‌ای از علم حضوری است. اما با بررسی آرای گوناگون و پراکندۀ حکمای اسلامی مانند سهروردی و به‌ویژه ملاصدرا، چنین استنباط می‌شود که انسان در مسیر تکامل و حرکت اشتدادی خود به مرتبه‌ای می‌رسد که می‌تواند حق را با قلب خود مشاهده کند. چراکه نفس تکامل‌یافته از طریق نور قلب، تجلی متکاملی بر عقل خواهد داشت و آن را برای دست یافتن به مراتبی بالاتر از مراتب عقل صرف، مهیا می‌سازد. ازاین‌رو رؤیت قلبی نوعی علم به خداوند و ارتباط با اوست. البته قلبی بودن رؤیت ناظر بر وجدانی و غیرمادی بودن این نوع از علم و ادراک است که برای واصلان به مقام عبودیت حاصل می‌شود. ازاین‌رو و به گواهی برخی از آیات، عقل با کمک قلب به مرتبه‌ای ورای مرتبه عقل محض وارد می‌شود. البته هر کس به اندازۀ سعۀ وجودی خود، می‌تواند به مرتبه‌ای از علم و ادراک نسبت به خدا برسد. درواقع نفس انسان بر اساس حرکت جوهری خود، باید مراحلی را طی کند و در این مسیر، عقل نظری و عملی خود را به تکامل برساند تا درنهایت با کنار زدن حجاب‌ها، البته به‌ اندازۀ سعه وجودی و تجردی خود، به شهود و رؤیت قلبی حق دست یابد.

موارد متعددی از تجارب نزدیک به مرگ توسط انسان‌های مختلف در نقاط گوناگون دنیا گزارش شده است. این پژوهش ضمن بررسی دلایل موافقان و مخالفان این تجارب، اثبات می‌کند که نه می‌توان تمام این تجارب را معتبر دانست و نه اینکه تمام آنها را نادرست تلقی کرد، بلکه باید بین انواع تجارب نزدیک به مرگ تمایز نهاد: الف) نسبت به برخی از تجارب که تبیین طبیعی وجود ندارد، این تجارب دارای اعتبارند؛ ب) نسبت به مواردی که مخالف آموزه‌های عقلی و دینی‌اند، این تجارب فاقد اعتبارند؛ ج) در خصوص برخی دیگر نمی‌توان موضع قاطعی اتخاذ کرد و تنها می‌توان صحت آن تجارب را محتمل دانست. نکتۀ مهم دیگر اینکه پذیرش اعتبار برخی از این تجارب بدین‌معنا نیست که تجربه‌گران واقعاً وارد جهان برزخ شده و سپس از جهان برزخ بازگشته‌اند، بلکه مقصود از درستی این است که این تجارب محصول ذهن و توهم نیست، بلکه خداوند اراده کرده که روح برخی انسان‌ها در حالات نزدیک به مرگ، از بدن آنها جدا شود و آنها گوشه‌ای از حقایق مرتبط با جهان پس از مرگ را مشاهده کنند تا هم برای خود ایشان و هم برای دیگران، نوعی یادآوری جهان آخرت محسوب شود.

آگاهی از چیستی و منشأ اختلافات دینی، بر موضع نظری و عملی ما نسبت به مسئلۀ تنوع دینی بسیار مؤثر است. اما به اعتراف منابع رسمی تاریخ ادیان، موضوع منشأ دین و به‌تبع آن منشأ اختلاف دینی، متعلق به ماقبل تاریخ و فراتر از اندیشۀ بشری است. درحالیکه با رویکرد واقع‌گرایی مؤلف‌محور به قرآن کریم می‌توان گزارش‌هایی متواتر و واقع‌نما از اولین اختلافات دینی به‌دست ‌آورد. از این منظر، پژوهش حاضر با هدف واکاوی هستی‌شناختی نخستین اختلاف‌های دینی و عوامل پیدایش آنها با روش توصیفی- تحلیلی به این مسئله می‌پردازد که ماهیت اختلافات دینی که به تعدد و سپس تکثر دین می‌انجامد، چیست و علت/منشأ آنها چگونه تبیین می‌شود؟ براساس یافته‌های پژوهش حقیقت تنوع دینی، «تفرق دین» است و مهم‌ترین منشأ غیرمعرفتی تفرق دین «بغی اجتماعی» است که از سویی بر بستر عوامل غیرمعرفتی فردی چون فساد و ستمگری (ظلم)، حسادت و برتری‌جویی (علوّ) سامان یافته و از سوی دیگر عوامل معرفتی آن توسط گروهی از طبقه متنفذان و اعیان جامعه، در قالب توجیهات شبه‌عقلانی ناشی از جحد (انکار پس از علم) و شکاکیت (تردید پس از علم) نسبت به ارکان معرفتی دین، با حربة «تحریف معیارهای عقلانیت و معرفت» فراهم شده است؛ این جهالت گسترده، خلاف اراده، حکم و رضایت الهی، اما ذیل علم، قدر و قضای الهی صورت گرفته است. نتیجۀ دریافت مذکور، طرح نظریاتی دربارۀ حقانیت و نجات‌بخشی ادیان است که مطابق واقعیات متواتر تاریخ، ناظر بر مراتب تشکیکی دین الهی، هماهنگ با آموزۀ امرٌ بین‌الأمرین و تجویزگر دینداری پویا و متکامل باشد.

یکی از موضوعات داغ کیهان‌شناسی مدرن که توجه ادیان و فیلسوفان را به خود جلب کرده، آغازمندی و ازلی نبودن جهان است و در مدل استاندارد کیهان‌شناسی این ایده نسبت به گذشته برجسته‌تر شده است. برخی کوشیده‌اند آغاز جهان از صفر یا عدم را با افت‌وخیز خلأ کوانتومی در شرایط انحنای بی‌نهایت توضیح دهند تا مسئله به بحرانی فلسفی تبدیل نشود. در این نوشته ابتدا مقدمات کوانتومی لازم برای فهم این سناریوی پیدایش خودبه‌خودی جهان و سپس شرح آن ارائه شده و در ادامه با توجه به این تبیین تفصیلی، در دو قسمت نشان داده‌ شده است اولاً به‌علت فیزیکی این تبیین مشکل اساسی اشتراک لفظ دارد و ثانیاً معضل فلسفی اصلی را حل نمی‌کند و همچنان نیاز به عاملی فراطبیعی برای تبیین چگونگی آغاز جهان از هیچ را برطرف نمی‌کند.

روبرت آئودی فیلسوف برجستۀ معاصر، برای بررسی ماهیت ایمان، انواعی از ایمان را بیان می‌کند که از جنبۀ درونی به‌هم وابسته‌اند و مؤلفۀ اصلی همۀ آنها گزاره‌های شناختی است. او ضمن پذیرش انواع ایمان، ایمان گزاره‌ای، نگرشی و جهانی را مبنا قرار می‌دهد و ایمان را نوعی نگرش مثبت نسبت به صدق گزاره‌های دینی می‌داند که با تمایل به باور نسبت به گزاره‌ها همراه است و عمل را در پی دارد. او همچنین بر ایمان گزاره‌ای غیراعتقادی تأکید می‌کند که در آن ایمان، لزوماً مستلزم باور نیست؛ بلکه تنها استعداد باور کردن را دارد و در واقع نوعی اعتماد به گزاره‌های دینی است. ایمان از منظر آئودی در همۀ مؤلفه‌های خود با عقلانیت موردنظر او همخوانی دارد. ایمان در دستگاه معرفتی آئودی، برای توجیه باورهای دینی نقش بسیار مهمی دارد. در واقع، تعهدات دینی شامل باور، ایمان و عمل، درصورتی‌که عقلانی باشند، سبب موجه بودن باور به خداوند می‌شوند. پژوهش حاضر، ماهیت ایمان را از نظر آئودی تحلیل می‌کند، رابطۀ آن با باور، عقلانیت و عمل را بررسی می‌کند و در نهایت، به ارزیابی آن می‌پردازد. دیدگاه آئودی دربارۀ ماهیت ایمان با ایراداتی مواجه است، به‌ویژه ایمان گزاره‌ای غیراعتقادی که مورد توجه اوست و در توجیه باورهای دینی بسیار اهمیت دارد، به‌طوری‌که می‌تواند مورد تأیید ادیان الهی و مؤمنان یک دین نباشد؛ با این حال راهی است تا افرادی که اعتقاداتشان به درجۀ باور نرسیده است، باایمان تلقی شوند.

مسئلۀ ما در این مقاله از مهم‌ترین مسائل فلسفۀ دین معاصر است؛ آیا جملات و گزاره‌هایی که در کتاب‌های ادیان و مذاهب به‌کار رفته‌اند، همان معنای زبان عادی و عرفی را دارند یا معنای خاص و جدیدی دارند. در دورۀ جدید با پیدایش تفکر پوزیتیویستی تلقی جدیدی از این مسئله به‌وجود آمد که به بی‌معنایی زبان دین معروف شد. ریچارد سوین برن از جمله فیلسوفان دین معاصر، معتقد است گزاره‌های الهیاتی، همان معنای زبان عادی را دارند. وی ضمن نقد نگاه پوزیتیویستی، دیدگاه خود را بر انسجام منطقی مبتنی می‌کند. در این مقاله نظریۀ انسجام منطقی سوین برن را بررسی و نقد می‌کنیم و به این نتیجه می‌رسیم که اساساً بحث معناداری و بی‌معنایی زبان دین به‌ویژه از منظر پوزیتیویستی، بحث فهم و عدم فهم است و ارتباطی به انسجام منطقی ندارد؛ به‌عبارت دیگر در نگاه پوزیتیویست‌ها ادعا این است که نمی‌توان فهم محصلی از مفاد گزاره‌هایی دینی داشت و بنابراین در جایی که فهمی در کار نیست، طبعاً بحث از انسجام مطرح نمی‌شود. البته در اینجا قصد دفاع از رویکرد پوزیتیویستی نداریم، بلکه ادعا می‌کنیم که با نظریۀ انسجام منطقی نمی‌توان نظریۀ بی‌معنایی را جواب داد.