جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حوزه «قم دوم» که در اوائل قرن چهاردهم هجری شمسی در مرکز فلات ایران و در شهری که حدود هشت قرن پیش از آن حوزه ی علمیه ای پربار و پررونق داشت ، بنیان گذاشته شد از حیث فقه محور بودن ، استمرار حوزه نجف بود و همین امربا عث شد تا جایگاه مباحث کلامی و حدیثی و هم چنین رابطه این دو در پرده ای از ابهام قرار بگیرد و این سوال مطرح شود که در حوزه نوپدید قم ،علم کلام با حدیث چه نسبتی داشته و رابطه این دو به چه شکل رقم خورده است ؟ درپاسخ جویی این سوال با استفاده از روش داده پردازی کتابخانه ای و روش تحلیل محتوا، گزارش های مختلفی که درباره زندگی استادان و نویسندگان نامی این حوزه و نگاشته های صدسال اخیرشان ،نوشته شده بود، مورد مطالعه قرار گرفت و این نتیجه به دست آمد که دو علم یاد شده دو دوره متناوب را در حوزه معاصر قم طی کرده اند؛ در دوره اول کلام با فاصله از حدیث زمینه غربت حدیث را فراهم ساخته و در دوره دوم به قرابت با حدیث و هم افزایی با آن پرداخته است .

در این پژوهش، فراز و نشیب دانش رجال در صد سال اخیر حوزه علمیه قم بررسی می‌‌شود. بدیم منظور، رجال پژوهان، کتابهای رجالی و نظریات رجالی در این سده بررسی شد. روشن شد، که در ابتدای سده جاری شماری از شاگردان شیخ مرتضی انصاری آثار رجالی معدودی را در قم منتشر ساخته بودند ولی نتوانستند یک حرکت منسجم و یا تحول رجالی را رقم بزنند. اما «روشهای رجالی آیت الله بروجردی» و همچنین «پیروزی انقلاب اسلامی» را می توان دو عامل در سبب گسترش رجال پژوهی در یک صد سال اخیرِ قم دانست. عنایت آیت الله بروجردی به دانش رجال ـ به ویژه مساله طبقات ـ در قم به صورت یک جریان بروز پیدا کرد. اگرچه ایشان در اعتبار سنجی روایات، بیشتر قرائن دلالی و پیرامونی را بر دانش رجال مقدم می ساخت، اما نظریات و ملاحظات رجالی متعددی را در نظر داشت. پیروزی انقلاب اسلامی نیز در گسترش موسسات آموزشی و پژوهشی، تالیف و تحقیق کتابها و مقالات رجالی تاثیر بسزایی داشته است. گفتنی است که تالیف کتاب معجم رجال الحدیث، روش رجالی آیت الله خویی و حضور شاگردان ایشان در قم نیز در اهتمام گروهی از طلاب و اساتید به شیوه سند محور موثر بوده است.

اخلاق نقلی (مأثور) از رویکردهای اصیل در دانش اخلاق اسلامی بشمار می‌آید که در صد ساله اخیر در بستر حوزه‌ی علمیه قم گسترش و بالندگی درخور توجهی داشته است. در این مقاله سعی شده گزارشی جامع از انواع تألیفات جدید در این حوزه و بالندگی این رویکرد از جهت غنای مباحث، روش‌مندی و تنوع زیرشاخه‌ای ارائه شود. به اختصار می‌توان بیان کرد اخلاق نقلی در بستر حوزه علمیه قم به سه زیر شاخه‌ی «مزیّن به نقل»، «نقل محور» و «نقل بنیاد» توسعه پیدا کرده است. همچنین نویسندگان اخلاق نقلی علاوه بر پرداختن به حیطه اخلاق عملی کاربردی، در این دوره به فلسفه اخلاق مبتنی بر نقل پرداختند. همچنین آثار اخلاق نقلی تا پیش از این، شامل جمع‌آوری و دسته‌بندی احادیث بوده و در این دوره نویسندگان به بحث از روش فهم احادیث اخلاقی و نظام اخلاق اسلامی مبتنی برنقل پرداخته‌اند. همچنین آثار درخور توجهی در حوزه اخلاق نقلی به صورت دانشنامه، جوامع حدیثی، اخلاق وعظی و اخلاق کاربردی انتشار یافته است. مجموع این حرکت‌ها، افق‌های خرسندکننده‌ای را برای این رویکرد اخلاقی در سال‌های آینده نشان می‌دهد.

در سده‌های نخستین اسلامی امامیه مواجهه زیادی با غالیان داشته، و نقدهای بسیاری بر ایشان نوشته بودند، از سدهٔ ششم تا ظهور شیخیه دوره رکود تألیفات غلوپژوهی است. گرچه از سدهٔ سیزدهم قمری دیگربار نقدهایی بر غلو از آن جمله به قلم میرزای قمی و میرزا رضا شیروانی نوشته شد، اما اوج این تألیفات مربوط به دوره معاصر است. این نقدها با رویکرد غالب سنتی شیعی و در محورهای نقد فرق مختلف غلوگرا (شیخیه، صوفیان و نصیریه)، و بیشتر با معرفی آرای غالیانه و مرز آن با عقاید و کلام امامی بوده است، در مرحله بعد تحقیقات حدیثی، تاریخی و نوشته شده است و به ندرت با رویکرد مایل به اهل سنت است. در دو دهه اخیر با دسترسی‌های نرم‌افزاری و نیز کشف آثار سری نصیریه، پژوهش‌های تاریخی، فرقه‌شناسی و منبع‌شناسی غلو نیز رشد فزاینده‌ای کرده است. در این پژوهش‌های برخی از بزرگترین فقهای حوزه معاصر و بیش از آن پژوهش‌گران حوزه حدیث و تاریخ سهیم‌اند. این نوشتار بسیاری از این آثار را معرفی کرده است. در مجموع تحقیقات ناظر به خود آثار غالیان قوی‌تر هستند.

حوزه‌های علمیه شیعه همواره کوشیده‌اند تا فقه اسلامی در طول تاریخ کمال و بالندگی خود را حفظ کند و بتواند نیازهای هر عصر را پاسخ گوید. تقنین فقه و ارائه آن به صورت مجموعه‏های مدون نمونه‌ای از آنهاست. اگرچه با پیروزی انقلاب مشروطه، گام‌های ارزشمندی در ایجاد نظام قانون‌گذاری بر اساس فقه شیعه برداشته شد، ولی در عمل با خیانت روشنفکران وابسته، این اقدام عقیم ماند و در نهایت، جز در مواردی خاص، قوانین عرفی مقتبس از نظام‌های حقوقی غربی بر این کشور حاکم شد. با تشکیل نظام جمهوری اسلامی ایران اقدام گسترده‌ای برای قانون‌گذاری مبتنی بر فقه شیعه در اداره جامعه و حکومت تدوین شد. با توجه به اهمیت موضوع و ضرورت تبیین چالش‌های فقه شیعه در چهار دهه گذشته، این مقاله با روش توصیفی، تحلیلی و با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای، موضوع قانون‌گذاری مبتنی بر فقه از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی را بررسی نموده و به ویژه با تمرکز بر دوران انقلاب اسلامی، سیر تحول و تطور اندیشة قانون‌گذاری بر اساس احکام اسلام، از زمان طرح نظریة ولایت‌فقیه از سوی حضرت امام خمینی(ره) تا تدوین سند چشم‌انداز بیست‌سالة نظام جمهوری اسلامی ایران را در دوازده مرحله واکاوی نموده است.

دانش حدیث درصد سال گذشته درحوزه علمیه قم به جایگاه شایسته‌ای دست یافته‌ است. به گونه‌ای که جایگاه حدیث در سال 1401 قابل مقایسه با سال 1301 نیست. این نوشتار، با در نظر گرفتن دستاوردهای گذشته، به افق پیش رو چشم دوخته است. چشم‌انداز پژوهش‌های آینده حدیث در حوزه علمیه قم را مد نظر دارد و نیازهای سده آینده و ضرورت پژوهش در محورهای متفاوت ناظر به فهم معارف حدیث و دانشهای حدیثی را پیشنهاد می‌دهد. پانزده محور از محورهای اصلی مورد توجه در سده‌ی آینده چون اعتبارسنجی حدیث، تاریخ تحلیلی حدیث، اصالت سنجی روایات، مطالعات بینا رشته‌ای، شناسنامه حدیث و ارتباطات فرامرزی از جمله محورهای مورد توجه در این نوشتار است که هر یک زیرمجموعه‌هایی دارد و مهم‌ترین موضوعات و مسائل هر عنوان را یادآور شده ‌است.

این پژوهش در صدد پاسخ به این پرسش اساسی است که ترجمه نهج البلاغه به زبان فارسی در سده چهاردهم شمسی از لحاظ کمّی و کیفی چه تحولاتی را پشت سر نهاده است؟ پاسخ، مستلزم بررسی کیفی و کمّی روند تحولات ترجمه نهج البلاغه است. به لحاظ کمّی، جستجوی ترجمه های نیمۀ نخست سدۀ گذشته، به دلیل فقدان سامانه های ثبت دقیق مشخصات نشر آن زمان، آسان نیست. به لحاظ کیفی نیز، ترجمه ها نیاز به اولویت بندیِ شاخص های ترجمه دارد که خود در حوزۀ مطالعات ترجمه قرار می گیرد. این دشواری ها باعث شده است در کارهای مشابه، صرفا به گزارش نام و مشخصات اجمالیِ ترجمه ها بسنده شود. سعی این نوشتار این بوده که با استفاده از کتابخانه های حاویِ ترجمه‌های نیمه نخست سدۀ اخیر و بانک های اطلاعاتی و نیز ارزیابیِ اجمالیِ کیفیت ترجمه‌ها، مهم ترین تحولات تاریخیِ ترجمۀ این کتاب در یکصد سال گذشته رصد شود. این پژوهش نمای نسبتاً روشنی از مهم ترین ترجمه های نهج البلاغه در صد سال گذشته بر حسب تسلسل زمانی و فراز و فرودِ آن ارائه می دهد و تحولات صورت‌ گرفته در این بازۀ زمانی را از لحاظ کمیت، کیفیت و تأثیرگذاری به تصویر می کشد.

مسأله تغییر خط یا اصلاح الفبا در کشورهای مختلفی رخ داده است. در ایران نیز از حدود دویست سال قبل تاکنون، مسأله تغییر خط فارسی در برخی نوشته‌ها و محافل علمی مورد گفتگو واقع شده است. اما به دلایل فرهنگی و مذهبی، مناقشاتی پیرامون طرح و اجرای آن به وجود آمده است. جدای از مخالفان فرهنگیِ تغییر خط، برخی از علمای شیعی، به دلایل مذهبی و امکان گسست دینی یا خدشه به متون اسلامی، واکنش منفی به این مسأله نشان داده‌اند. حتی برخی از ایشان، آن را توطئه دشمنان اسلام قلمداد نموده‌اند. توجه به واکنش علمای حوزه علمیه قم، به عنوان مهم‌ترین خاستگاه مذهب تشیع در قرن گذشته، می‌تواند نمایی از نگرش‌های اندیشمندان دینی را به این مسأله نشان دهد. در پژوهش حاضر، ضمن ارائه تاریخچه اجمالی مسأله اصلاح الفباء و تغییرخط، واکنش‌های علمای ایران و حوزه علمیه قم در برخی از ابعاد این مسأله، احصاء و مورد توجه قرار گرفته؛ و نیز برخی از فتاوای مراجع تقلید در این باره ذکر شده است. در نتیجه می‌توان گفت: علمای اسلامی، مادامی که اصلاح الفبا و تغییر خط، خدشه‌ای به معارف اسلامی و ترویج مذهب اسلام وارد ننمایند، نسبت به این تغییرات و اصلاحات، نظر مخالفی ندارند.

میراث حدیثی اسماعیلیه یکی از منابع مهم در عرصه حدیث پژوهشی است. هر پژوهشگری برای پژوهش در معارف اسلامی ناگزیر از آگاهی کامل از این میراث است. میراث حدیثی اسماعیلیه در قرون متمادی از دید پژوهشگران مخفی مانده بود اما در قرن اخیر پژوهش در این عرصه سرعت بیشتری گرفته است. سوال این است که مهمترین منابع حدیثی اسماعیلیه کدام اند و در چه عصری تألیف شده اند؟ علم رجال چه جایگاهی در میان محدثین اسماعیلی دارد؟ کتاب الکشف و تفسیر قمی چه رسالتی در معارف اسلامی بویژه بحث امامت دارند؟ این نوشتار به روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی میراث حدیثی اسماعیلی و نسبت آن با میراث حدیثی اثناعشری پرداخته و نحوه تعامل بین آن دو را با ذکر نمونه‌هایی نشان دهد. فرض بر این است که مطالعات حدیثی بدون توجه به میراث دیگر فرقه های اسلامی از جمله فرقه اسماعیلیه در برخی از مباحث ناقص خواهد بود. مهمترین یافته‌های پژوهش عبارت است از: وجود منابع روایی متعدد اسماعیلی، نقل روایات فراوان از اهل بیت توسط میراث اسماعیلی، عدم پایبندی اسماعیلیه به دانش رجال، اشتراک چشمگیر روایات مربوط به اعتقادات بویژه در حوزه امامت میان روایات اسماعیلی و اثناعشری بویژه در حوزه روایات تأویلی.

حوزه علمیه قم در صد سال اخیر با جهش علمی قابل توجهی مواجه شده است. علوم حدیث در این سیر صعودی جایگاه بالایی را به خود اختصاص داده است. تصحیح و چاپ متون حدیثی به در جهت ارتقای دانش حدیث تعیین کننده است در این راستا می توان تصحیح کتاب «وسائل الشیعه» را یکی از ثمرات علمی سده اخیر حوزه علمیه قم دانست که این کار به امر آیت الله العظمی بروجری و به همت آیت الله ربانی شیرازی به ثمر نشست. محور اصلی این پژوهش به روش شناسی آیت الله ربانی شیرازی در تصحیح «وسائل الشیعه» مربوط است در کنار آن به مباحثی همچون نسخه‌های وسائل الشیعه، چاپ‌های مختلف وسائل و امتیاز این چاپ با سایر چاپها و... پرداخته شده است.