جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

با اهتمام به کشورگشایی و توسعه قلمرو جغرافیایی در پی رحلت پیامبراکرم(ص)، عدل‌مداری به عنوان هدف اصلی حرکت انسان‌ساز اسلام، به محاق فراموشی سپرده شد. هرچند قیام معطوف به احیای این هدف والا، توسط اباعبدالله‌الحسین(ع)، تکانه‌ای سخت بر اذهان خفته مسلمین وارد ساخت؛ اما جریان انحرافی پس از رحلت رسول الله(ص)، آن قدر عمیق گشته بود که ضرورت تداوم این تلاش‌های مستمر، در راستای تبیین هدف بلند انقلاب نبوی را دو چندان نموده بود، تا مبادا آرمان‌شهر موعود در تعالیم نبی اکرم(ص)، شکل آرمانی و خیالی به خود گرفته و در نتیجه، تحقق‌ناپذیر جلوه‌گر شود. این پژوهش می‌کوشد تا این سوال که «مشی به ظاهر متفاوت و معطوف به مدارای امام سجاد(ع) نسبت به پدر شهید خود، در قبال اوضاع سیاسی ـــ اجتماعی و نیز نحوه عملکرد ایشان در جهاد تبیین آموزه‌های اسلامی، چگونه توانست در صیانت از آرمان‌شهر نبوی موثر واقع شود؟» را پاسخ دهد. نتیجه این پژوهش نشان داد، حضرتش با اتخاذ شیوه‌ای دو سویه، بر آن شد تا از یک طرف با برانگیختن احساسات مدعیان مسلمانی، آنان را به عظمت فاجعه انحراف از مسیر مکتب نبوی آشنا سازد؛ از طرف دیگر، آن حضرت با اقدامات جهادگونه خود، به منظور تبیین آموزه‌های ناب اسلامی، مانع از آن گردد که آرمان‌شهر موعود در تعالیم نبی اکرم(ص)، شکل آرمانی و خیالی پیدا کند و در نتیجه، غیر واقعی قلمداد شود.

مدخل امام حسن عسکری(ع) به قلم احمد پاکتچی، یکی از رویکردهای مطالعه زندگی ایشان است. نویسنده در قالب رویکرد «تاریخ‌نگاری تجربی»، تکاپوی جدیدی برای فهم زمانه این امام، شیوه زیست و رویدادهای آن عصر در گنجایش یک مدخل، ارائه نموده است. از آن‌جا که نقدنگاری بر مدخل‌های دانش‌نامه‌ای، کمتر در فرهنگ نقدنویسی جامعه علمی ایران گسترش یافته است، ناقد در پی آن است، با روش مطالعه کیفی و کمی و بر اساس سبک‌های «نقد ساختاری»، «نقد فرایندی» و «نقد روندی»، به معرفی نقاط قوت و ضعف این مدخل بپردازد. یافته‌ها حکایت از آن دارند، بر پایه «نقد ساختاری» از آن‌جا که نویسنده برآمده از سبک مورخان «مکتب تهران» است، زندگی امام را بر مبنای حذف گزاره‌های تاریخی ـــ کلامی مربوط به «عصمت»، «کرامات» و «علم غیب» می‌نگرد. در بُعد «نقد فرایندی» وی با روش «تاریخی محض» به رویدادهای آن عصر پرداخته و امام را در قامت یک اسلام‌شناس موفق معرفی می‌کند. از نظر «نقد روندی» نیز مدخل امام حسن عسکری(ع) در بیان چیدمان رخدادهای بین سال‌های 254 ـــ 260 قمری، آگاهی دقیقی به دست نمی‌دهد.

قیام زید بن علی از دیرباز مورد توجه پژوهش‌گران بوده و برای این قیام علل و انگیزه‌های مختلفی برشمرده‌اند. این قیام را می‌توان تحت عنوان جنبش‌های «دگرگون ساز» نام‌گذاری کرد؛ اما چرا جنبش دگرگون‌ساز زید، ماهیتی اصلاحی دارد؟ فرضیه پژوهش این است که ماهیت اصلاحی خیزش زید بن علی، ریشه در آموزه امربه‌معروف ونهی‌ازمنکر و نتایج مترتب بر قیام برای انجام این آموزه دارد. در این پژوهش به روش توصیفی ـــ تحلیلی، با مفهوم شناسی انقلاب و قیام، نسبت آن با اصلاح اسلامی بررسی، و مفهوم اصلاح اسلامی در قیام زید بن علی، در چارچوب آموزه اسلامی امر به معروف و نهی‌ازمنکر تبیین شده است. از این منظر نتیجه پژوهش آن شد که قیام زید، شورشی زودگذر نبود؛ بلکه اصلاحی دگرگون ساز بر شالوده آموزه اصلاح‌طلبانه امربه‌‌معروف و نهی‌ازمنکر بود. این قیام اثرات بلندمدتی برجای گذاشت که از جمله مبنای نظری و اعتقادی فرقه زیدیه و قیام‌گران بعدی را فراهم ساخت.

مفهوم امامت از اساسی‌ترین مباحث قرآنی است که در بین همه فرق، از جمله امامیان و إباضیان مطرح می‌باشد. با این‌همه، این دو گروه در بیان مبانی و تعریف امامت و حدود اختیارات و مسئولیت‌های امام، یک سخن نیستند. نویسندگان این مقاله برآنند تا با مراجعه به منابع آنان به‌ویژه سه تفسیر مَجمَعُ البیان، المیزان و أطیبُ البیان از شیعه و سه تفسیر کتاب الله العزیز، تَیسیرُ التفسیر و جواهر التفسیر از إباضیه، نخست سیر تاریخی و نوع دریافت و قرائت هر یک از نویسندگان این تفاسیر را درباره مفهوم امامت بیان کرده و سپس شباهت‌ها و تفاوت‌های آن‌ها را دراین‌باره تحلیل نمایند و به این سؤال پاسخ دهند که: از بررسی آیات امامت و ولایت در قرآن کریم در تفاسیر امامیه و إباضیه، به چه نتایج و دست‌آوردهایی می‌رسیم؟ بررسی‌های به عمل آمده، نشان داد که إباضیان در تعریف و تبیین اصل امامت با شیعیان اختلاف دارند؛ اما در فروع موضوع، اشتراکاتی با آنان دارند. این دست‌آورد در نتیجه بررسی هفت مفهوم «أولی الأمر»، «ولایت»، «امامت»، «مودت»، «تبلیغ»، «إکمال» و «تطهیر» حاصل آمده که همگی در قرآن ذکر شده و در منابع تفسیری دو گروه مورد بررسی قرار گرفته است. این پژوهش، بر اساس روش تحلیلی و با مراجعه به منابع اصلی تفسیری دو گروه و تطبیق آن‌ها با هم سامان داده شده است.

بررسی زندگی پیامبر(ص) و خاندان وی از بخش‌های محوری مطالعات اسلامی در غرب است که در ادبیات غرب به مطالعات «سیره» شهرت دارد. هنری لامنس یکی از پژوهشگران مطرح در این زمینه به شمار می‌رود که آثار مهمی را در این عرصه ارائه نمود و بر مستشرقان پس از خود تأثیری بی‌چون‌وچرا داشت. او در ضمن آثارش به بررسی تاریخ و سیره پیامبر اسلام، با روشی تاریخی-تحلیلی و نقادانه پرداخته است. مقاله حاضر به اثر مهم او در باب سیره‌‌شناسی؛ یعنی فاطمه و دختران محمد(ص)، نظر کرده و به نقد روشی آرای او در این کتاب بر اساس چهار نوع روش نقد؛ یعنی نقد محاکاتی، نقد بیانگرانه، نقد کاربردی و نقد عینی پرداخته است. هرچند لامنس در بخش‌های اندکی از این کتاب و کتاب‌های دیگرش، جانبداری‌هایی از اهل‌بیت و تمایزات و خصائص آنان دارد؛ اما در کتاب موردنقد، پیش‌زمینه مخالفت با اسلام در اندیشه لامنس، گاه او را از طریق عدالت و بی‌طرفی خارج کرده است. او نقدهایی به چندهمسری پیامبر، شیوه زندگی ایشان و رفتارهای ایشان در زندگی شخصی ارائه کرده است. تکیه بر استنادات ضعیف و شاذ و تتبع نه‌چندان قوی او خصوصاً در میان منابع روایی شیعه، از نقص‌های جدی مطالعات لامنس است.

از نظر سیاسی مفهوم دموکراسی یکی از پرکاربردترین و مناقشه‌انگیزترین مفاهیم نزد اندیشمندان جهان، در چند سده اخیر بوده است. در این میان اندیشمندان مسلمان، هم در جهان تشیع و هم در جهان تسنن، هر کدام با توجه به زمینه‌ها و پیشینه‌های مختلف نظری، مذهبی، فلسفی، تاریخی، اجتماعی و ملی خود، به تحلیل و بررسی این مفهوم مهم سیاسی پرداخته‌اند. در این میان علی شریعتی و محمد اقبال لاهوری از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین اندیشمندان جهان اسلام هستند، که هر کدام از منظری متفاوت به مفهوم دموکراسی و نسبتش با مفاهیم و مضامین اسلامی پرداخته‌اند. پژوهش پیش رو در پی پاسخ به این پرسش است که شریعتی و اقبال در راستای امکان برقراری حکومت دموکراتیک در جوامع اسلامی، چه نوع خوانشی از دموکراسی داشتند؟ وجوه افتراق و اشتراک این دو خوانش چیستند؟ بر مبنای یافته‌های پژوهش، شریعتی با تمرکز بر این نکته که برقراری دموکراسی آن‌گونه که در غرب رایج است، در کشورهای توسعه‌نیافته ممکن نیست، نوعی از دموکراسی را تئوریزه کرد که آن را «دموکراسی متعهد» می‌نامید. در سوی دیگر، اقبال با تأکید بر وجه روحانی که لازمه برقراری هر نوع حکومت دموکراتیک در جوامع اسلامی است، بر «دموکراسی روحی» تأکید می‌ورزید. گرچه هر دو اندیشمند نوگرا در نهایت محاسن حکومت‌های دموکراتیک را تصریح می‌کردند، اما استدلال شریعتی در این زمینه بیشتر نظری و جامعه‌شناختی و استدلال اقبال تاریخی و فقهی‌تر بود.