جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن مجید اگرچه گونه‌های خاصی از حبس و وقف جاهلی را ممنوع اعلام کرده، اما با عناوینی همچون صدقه، قرض حسن، تقدیم خیر، برّ، انفاق و کتابت آثار، به انجام کارهای خیر از جمله وقف تشویق نموده است. به وجود آمدن اصطلاح «وقف» بعد از دوران تشریع، نمایانگر متشرعه بودن حقیقت معنایی آن است. در این میان، دلالت آیه یا آیاتی از قرآن مجید که بیشترین ارتباط معنایی را با مفهوم وقف داشته باشد، از جمله مسائل مطرح در بحث وقف است. اگرچه اکثر محققان به این مطلب تصریح نموده‌اند که وقف تحت عناوین کلی قرآنی مانند خیرات و مبرّات داخل است، اما برخی مفسران با توجه به دو روایت مربوط به وقفِ دو نفر از صحابه به نام‌های ابوطلحه انصاری و ابوالدحداح انصاری که در ذیل آیه 92 آل عمران (آیه برّ) و آیات 245 بقره و 11 و 18 حدید (آیات قرض حسن) وارد شده است، این آیات را به طور خاص مربوط به وقف شرعی دانسته‌اند. این مقاله که با روش توصیفی ـ تحلیلی سامان یافته است، در صدد بررسی این دو روایت تفسیری بر پایه معیارهای رجالی و فقه‌الحدیثی و بررسی کیفیت ارتباط آن‌ها با آیات ذکرشده است.

نخستین چالش فراروی مفسر موضوعی در فرایند مراجعه قرآن، شناسایی و استخراج داده‌های قرآنی مربوط به مسئله است. این مقاله کوشیده است با تعیین مؤلفه‌های شناسای داده‌های تمدنی قرآن و ساخت الگوی کشف و استخراج داده‌های تمدنی قرآن، اولین چالش فراروی به سخن درآوردن قرآن دربارۀ نظریۀ تمدن را حل کند. نتیجۀ کاربردی تعیین مؤلفه‌های شناسای داده‌های تمدنی در قرآن، کشف و استخراج بیشینه و بهینۀ داده‌های تمدنی در کتاب الهی است. مقاله بر داده‌های اصل تمدن متمرکز است و به ویژگی‌های آن نمی‌پردازد. پژوهش با روش تحلیلی و توصیفی، مؤلفه‌های شناسای داده‌های تمدنی قرآن را تعیین و الگوی استخراج آن‌ها را ارائه کرده است. به طور معمول، قرآن‌پژوهان داده‌های تمدنی قرآن را به روش استقرایی گردآوری و تدوین می‌کنند و روش قیاسی را به کار نمی‌گیرند. مقاله با استفادۀ توأمان از دو روش استقرایی و قیاسی، مؤلفه‌های شناسای داده‌های تمدنی را به لحاظ ظرف، موضوع و محمول، تعیین و الگوسازی می‌کند. مؤلفه‌های شناسا از این قرارند: به لحاظ ظرف «دنیایی بودن»، به لحاظ موضوع «انسانی بودن»، «اجتماعی بودن» و «بزرگ بودن» و به لحاظ محمول «ساختۀ اختیاری».

خداوند متعال در قرآن کریم به صورت امر ارشادی، بندگانش را به توکل بر خود امر کرده و در موارد متعددی به طور مستقیم و یا ضمنی، به بیان صفات و اسماء مبارکه خویش در ذیل آیات متضمن مفهوم توکل پرداخته است تا به این روش، مٶمنان را به توکل بر ذات پاکش مجاب سازد. از آنجا که مفهوم توکل، یکی از واژگان دارای ابهام در نظام معارف اسلامی بوده است، لذا ضروری به نظر رسید که در پژوهشی مستقل به تبیین ضرورت این امر از منظر آیات قرآن کریم پرداخته شود و بدون هیچ پیش‌فرض مفهومی و دسته‌بندیِ از پیش تعیین‌شده، به تحلیل آیات قرآن کریم در این زمینه پرداخته شود. به همین منظور در این پژوهش تلاش شده با استفاده از روش «تحلیل محتوا» به مثابه یکی از روش‌های تحقیق میان‌رشته‌ای متن‌محور، به تحلیل آیات قرآنی متضمن اسماء و صفات الهی برای کشف ضرورت توکل پرداخته شود و ضرورت مسئله توکل با توجه به ماهیت اسمایی که در آیات توکل بدان‌ها اشاره شده، تحلیل و تبیین گردد. تحلیل محتوای آیات قرآنیِ مستخرج به عنوان جامعه آماری نشان می‌دهد که صفات الهیِ بیان‌شده در قرآن کریم، بیانگر آن است که خداوند مسلط بر کل هستی، آگاه به تمام مخلوقات، مهربان به بندگان، مبدأ و مقصد هستی، یاریگر مخلوقات و جزادهنده بندگان است و این صفات، مهم‌ترین عامل برای درک ضرورت توکل بر خداوند است که توجه به آن‌ها می‌تواند ما را با مفهوم توکل حقیقی به خداوند متعال آشنا کند.

قدرت نرم قرآن در تأثیرگذاری بر جان آدمیان، که از وجوه اعجازیِ مستقل قرآن یا زیرمجموعه اعجاز بیانی آن است، بیانگر تأثیری خارق‌العاده بر روح و جسم انسان است تا حدی که ـ بنا بر حکایات منقول‌ـ سبب گریاندن بسیار شدید، مدهوش ساختن و کشتنِ مستمعان شده است. این مقاله با روشی توصیفی ـ تحلیلی و با تأکید بر قتلی القرآنِ ثعلبی ـ‌که حکایات آن، ارتباط مستقیم با قدرت نرمِ تأثیرگذارانه قرآن داردـ این قدرت نرم قرآن را بررسی کرده است. نتیجه آنکه مؤلفه‌های «تأثیر ذاتی آیات قرآن»، «تلاوت آهنگین و خلوص نفس تالی» و «ظرفیت و قابلیت مستمع»، در این قدرت نرم نقش ایفا می‌کنند، اما مٶلفه‌های تلاوت آهنگین، خلوص نفس و ظرفیت مستمع، در حکم تقویت‌کننده عنصر اصلی ـ یعنی قرآن‌ـ هستند که بدون آن‌ها نیز تأثیر قرآن می‌تواند به قوت خود باقی باشد؛ چرا که قرآن ساختار آهنگینی دارد که با صدای حزین یا زیبا، از بُعد جلالی و جمالی بر مستمعان و تالیان خود تأثیر می‌گذارد؛ آن هم تأثیری که با قدرتِ مؤثرات مشابه آن قابل مقایسه نیست و این تأثیر نیز بیشتر در بُعد جلالی و افکندن خوف و خشیت نمود دارد و تأثیر جمالی علاوه بر آنکه خود مستقلاً عمل می‌کند، زمینه را برای تدبر در قرآن و تأثیرگذاری از بُعد جلالی نیز آماده می‌سازد.

یکی از اصول مهم در تحلیل رفتارهای انسان، توجه به مبادی آن‌ها یعنی اعتقادات و باورهاست. به همین دلیل، یکی از روش‌های قرآن برای انجام دستورات الهی، تقویت انگاره‌های اعتقادی است. قرآن برای تنظیم حیات اجتماعی مسلمانان، احکام و دستورات فراوانی دارد که یکی از آن‌ها صفح ـ‌گذشت و بخشش از لغزش دیگران با بزرگواری و خوشرویی‌ـ است. مسئله تحقیق حاضر این است که خداوند برای ترغیب مسلمانان به صفح، کدام انگاره‌های اعتقادی را تقویت کرده و این انگاره‌ها با چه تحلیلی به صفح ارتباط پیدا می‌کنند. بر اساس آموزه‌های قرآنی، اعتقاد به قدرت بی‌پایان خداوند، موانع روان‌شناختی صفح مانند حس انتقام‌جویی و احساس خواری و ذلت را از میان برمی‌دارد. اعتقاد به خالقیت و علم الهی موجب پذیرش درونیِ حکم الهی در مورد صفح از آن‌هایی که ظلمی بر آن‌ها روا داشته‌اند، می‌شود. همچنین باور به غفران و رحمت خداوند موجب تشویق مؤمنان و احساس خداگونگی در صورت گذشت کریمانه از دیگران می‌شود. این تحقیق با روش توصیفی ـ تحلیلی و بر اساس مطالعات کتابخانه‌ای در منابع قرآنی و تفسیری انجام شده است.

در میان کتاب‌های علوم قرآنی و تفسیر، اصطلاحی با عنوان «ما تأخّر حکمه عن نزوله وما تأخّر نزوله عن حکمه» خودنمایی می‌کند. عبارت «ما تأخر حکمه عن نزوله» بدین‌معناست که آیاتی از قرآن کریم نازل شده‌اند، اما پس از مدتی حکمشان تشریع شده است؛ مانند نزول آیۀ «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّی» ﴿اعلی/ 14﴾ در مکه و تفسیر «تَزَکَّی» به زکات واجب و تشریع آن در مدینه. عبارت «ما تأخّر نزوله عن حکمه» بدین‌معناست که حکمی در مکه تشریع شده و پس از مدتی در مدینه آیات مربوط به آن حکم نازل شده است؛ مانند تشریع حکم نماز جمعه در مکه و نزول آیات مربوط به این حکم در سورۀ جمعه و در مدینه. اولین بار بغوی اصطلاح «ما تأخّر حکمه عن نزوله» را بیان کرد. اصطلاح «ما تأخّر نزوله عن حکمه» نیز توسط سیوطی ابداع شد. اعتباربخشی مطلق به سخنان صحابۀ پیامبر و تابعان، بی‌توجهی به قاعدۀ جری و تطبیق و اعتقاد به سبب نزول خاص و تفسیر نادرست برخی از آیات قرآن کریم، از دلایل اصلی پیدایش این دو پدیده است. در این پژوهش به شیوه توصیفی ـ تحلیلی ضمن تشریح علل پیدایش این دو پدیده، به تفسیر آیات مدعای این دو پدیده پرداخته شده و بیش از پیش نادرستی این دو پدیده آشکار گشته است.

خداوند نسبت به کسانی که مسلمان می‌شوند، وعده بخشش داده است. با وجود این، افراد غیر مسلمانی که دعوت خداوند به اسلام را مورد توجه قرار می‌دهند، با مسائل گسترده‌ای از جمله دیدگاه اسلام نسبت به اعمال گذشته خویش روبه‌رو هستند. دین اسلام در این زمینه، قاعده معینی دارد که اندیشمندان مسلمان به تبیین آن پرداخته و آن را تحت عنوان «قاعده جَبّ» نام‌گذاری کرده‌اند. اما اشکالاتی که نسبت به مدارک این قاعده مطرح شده است، باعث شده که شماری از اندیشمندان اسلامی از استناد به آن خودداری کنند؛ چرا که احادیث مربوط به آن از لحاظ سندی ضعیف بوده و مستندات قرآنی و سایر ادلۀ آن نیز از حیث دلالت مورد مناقشه واقع شده‌اند. در این نوشته سعی شده با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی، مدارک مختلف این قاعده با تأکید بر دیدگاه‌های تفسیر تسنیم استخراج شده و در موارد لزوم مورد نقد و بررسی قرار گیرد. بر اساس یافته‌های پژوهش، ضعف سندی حدیث جَبّ با سایر ادلۀ این قاعده جبران می‌شود. مستندات قرآنی این قاعده نیز به ویژه آیه 38 سوره انفال دربردارنده مفاد این قاعده می‌باشد. سیره نبوی، عمل اصحاب و بنای عقلا نیز هر یک دلیلی مستقل و معتبر در اثبات حجیت این قاعده می‌باشند.

گفتمان‌کاوی تطبیقی بین قرآن و مطالعات قرآنی می‌تواند به عنوان یک ارزیابی جامع و روشمند به کار رود. در این شیوه با تأکید بر هم‌وزنی و هم‌جهتی قرآن و اثر مربوطه، می‌توان قضاوت کرد که نظام کلی اثر با نظام کلی قرآن هماهنگ باشد. در این نوشتار، گفتمان دو آیه 30 و 31 سورۀ نور و گفتمان تعدادی از تفاسیر معاصر به صورت تطبیقی و با روش توصیفی ـ تحلیلی بررسی شد و در ذیل دو مقولۀ مهمِ کلمۀ کانونی و زمینۀ گزینش کلمات به فرایند ترکیب واژگان پرداخته شد و سپس در بخش جمله و سیاق، ملاحظات مهم گفتمانی موجود در متن، به صورت تطبیقی کاویده شد. در نهایت در سیاق مردان مؤمن، پدیدۀ «امر بدون امر» و نقش ارجاعی و تغییر دلالی دیده شد و در سیاق زنان مؤمن، گسترۀ شناختی قابل تأملی ملاحظه گشت و در نهایت، در بخش مشترک، نقش انسجامی و مرکز مرجعیت رؤیت گردید.

از مهم‌ترین نقاط عطف تاریخ، هجرت حضرت هاجر و اسماعیل (علیهماالسلام) به سرزمین بی‌آب و علف حجاز است، که به ایجاد شهر و حرم امن الهی و تجدید بنای خانه کعبه انجامید. تعلیل این هجرت به رذیله‌ای چون حسادت و انتساب آن به بانو ساره، مسئله‌ای سؤال‌برانگیز است که به جهت شهرت داستان، تأثیر و ترویج آن در منابع، آثار هنری و رسانه‌ها، ضرورت واکاوی مسئله را می‌طلبد. پژوهش پیش رو، به روش توصیفی ـ تحلیلی در صدد تحقیق و بررسی این مسئله است که علی‌رغم اوصاف پسندیدۀ ساره در قرآن، شدت عمل او تحت تأثیر حسادت ادعایی، دارای تنافی و تناقض است. از این رو، واکاوی همه‌جانبه و تطبیقی این داستان در قرآن، تاریخ، حدیث و اخلاق ضروری است که در این نوشتار پس از تبیین مفهومی و کاربردی حسد و بررسی تطبیقی متون، با تمرکز بر توصیف قرآن به عنوان معیار صحت در توصیف شخصیت‌های داستان و نقد و بررسی قرآن به قرآن گزارش‌ها، به نظر می‌رسد چنین تفسیری، هماهنگ با ظواهر و مبانی قرآنی نبوده و شایستۀ ترویج نیست.

قرآن کریم مفاهیم معنوی و انتزاعی را به کمک نماد به شکل ساخت‌های مادی مجسم‌سازی نموده و تصویرهای پویا و مؤثر در ذهن مخاطب می‌آفریند و بر اندیشه‌های انسانی تأثیر می‌گذارد. یکی از تفاوت‌های قصه قرآنی با دیگر داستان‌های بشری، قابلیت انطباق‌پذیری و الگوبرداری فرازمانی است و کارکرد نماد، یکی از عوامل پدیدآورنده فرازمانی بودن قصه قرآنی است. داستان حضرت موسی (علیه‌السلام) به عنوان گسترده‌ترین قصه قرآنی، بالاترین حجم استفاده از نماد را دارد. کارکرد نماد از عوامل پدیدآورنده پویایی و قابلیت انطباق‌پذیری و الگوبرداری فرازمانی این داستان است؛ به گونه‌ای که احساسات و اندیشه درونی مخاطب را در طول تاریخ به خود واداشته و او را شیفته و دلباخته خود نموده است. این پژوهش ضمن بررسی چیستی نماد، به این پرسش پاسخ می‌دهد که کارکرد نماد در قصه حضرت موسی (علیه‌السلام) چگونه سبب فرازمانی شدن این قصه شده است و عصا نماد قدرت‌نمایی، گوسالۀ سامری نماد کجروی، بهانه‌های بنی‌اسرائیلی نماد بهانه‌جویی و لجبازی، آسیه نماد خویشتن‌داری را بررسی می‌کند و فرعون، هامان و قارون را به عنوان سه نماد باطل جبهه سیاسی، اعتقادی و اقتصادی معرفی می‌کند.