جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله رابطه ذهن و بدن، همواره يکي از مسائل بحث‌برانگيز در تاريخ فلسفه بوده است. در فلسفه غرب، دکارت که تمايزي کامل بين نفس و بدن قرار داد، نتوانست از عهده تبيين رابطه نفس و بدن برآيد. در همان زمان اشکالاتي به نظريه وي وارد شد. به‌خاطر همين اشکالات، مکتب توازي‌گرايي پديد آمد و سرانجام در قرن بيستم، فيلسوفان ذهن به‌خاطر عدم تبيين از رابطه نفس و بدن، تجرد نفس را منکر شدند. افزون‌براين، با وجود انکار نفس توسط فيزيکاليست‌ها و تلاش آن‌ها مبني بر تبيين رابطه مادي حالات ذهني و بدن، حتي نتوانستند تبيين مقبولي از رابطه مادي حالات ذهني و بدن ارائه دهند و در نتيجه، اين مسئله حل‌ناشده باقي ماند. اما ملاصدرا برابر اصول اساسي و بنيادين فلسفه‌اش - اصالت وجود و تشکيک وجود- توانست تبيين مقبولي از رابطه نفس و بدن ارائه دهد که برپايه آن، نفس و بدن دو مرتبه از يک وجود واحد هستند و بدن با حرکت جوهري توانسته به مرحله تجرد دست يابد.

شخص‌انگاري خداوند يکي از مباحث کمابيش جديد الهيات غربي است که خداوند را وجودي شخص‌وار و انسان‌گونه قلمداد مي‌کند. در اين بررسي پرسش اصلي اين است که حقيقت شخص‌انگاري خداوند به چه معناست و چه ويژگي‌ها و مؤلفه‌هايي دارد؟ مي‌توان گفت مهم‌ترين مسئله براي اثبات شخص‌انگاري خداوند، شناخت مفهوم، ويژگي‌ها و مؤلفه‌هاي شخص‌انگاري است. در اين مقاله، نخست با تبيين حقيقت تشخّص خداوند، مفهوم شخص‌وارگي را مفهومي مرکب‌گونه دانستيم؛ زيرا مفهوم متمايزي به نام تشخّص نداريم که در شمار ساير اوصاف باشد. ازاين‌رو عناصر و ملاک‌هابي براي آن وجود دارد که از جمله آن‌ها: حيات، علم، تعقل، اختيار، ذهن داشتن، تخاطب و تفاهم‌پذيري و تکلم، پذيرش مسئوليت و داوري اخلاقي و تمايز از ديگران است. براين‌اساس، تشخّص وصفي کمالي و داراي تشکيک است. ازاين‌رو اگر خداوند داراي ملاک‌هاي تشخّص، هرچند به‌صورت تشکيکي باشد، مي‌توان شخص‌انگاري خداوند را اثبات کرد.

شيخ شهاب‌الدين سهروردي، معروف به شيخ اشراق و ميرمحمدباقر استرآبادي، مشهور به ميرداماد، دو تن از فيلسوفان بزرگي هستند که در نظام فلسفي خود به اصالت ماهيت قائل شده و ديگر مسائل نظام فلسفي خود را براساس آن سامان داده‌اند. در نگاه اول به‌نظر مي‌رسد اين دو فيلسوف در اصل مسئله اصالت ماهيت و فروعاتي که بر آن بنا مي‌شود هم‌داستان هستند؛ اما با تدقيق در آثار اين دو فيلسوف، تفاوت‌ها و اختلافاتي به‌دست مي‌آيد که هريک تأثير خاصي بر نظام فلسفي آن‌ها گذاشته و نتايج کاملاً متفاوتي را به‌دست داده است. اين مقاله با گردآوري کتابخانه‌اي داده‌ها، درپي پاسخ به اين مسئله است که چه تفاوت‌ها و اختلافاتي ميان شيخ اشراق و ميرداماد درباره اصالت ماهيت وجود دارد. ازاين‌رو با استفاده از روش توصيفي- تحليلي، ديدگاه اين دو فيلسوف درياره کيفيت اصالت ماهيت بيان مي‌شود. يافته‌هاي پژوهش نشان مي‌دهد هرچند هر دو فيلسوف قائل به اصالت ماهيت هستند، در تقرير آن و فروعاتي که بر اين مبنا استوار مي‌شود اختلاف دارند.

پژوهش پيش‌رو درپي تبيين و بررسي دلايل توحيد ذاتي در دو مرتبه، يکي به‌معناي أحديت و ديگري به‌معناي واحديت در فلسفه اسلامي است. روش‌شناسي مسئله أحديت و بساطت خداوند بدين‌گونه است که چون بساطت در مقابل مرکب است، ازاين‌رو فيلسوفان پس از شناخت انواع ترکيب‌ها در ممکنات، دلايل متعددي بر نفي همه اين ترکيب‌ها در ذات باري‌تعالي اقامه کرده و بدين‌طريق به اثبات بساطت و أحديت خداوند مي‌پردازند. ازآنجاکه خداوند وجود صرف است و وجود صرف و بسيط، محدود به هيچ حدي نيست، پس خداوند نامتناهي و تکرارناپذير بوده و در عين بساطت، واحد است. از نتايج اين پژوهش آن است که فيلسوفان مسلمان به توحيد واجب‌الوجود در رأس سلسله وجود باور دارند که هيچ علت و سببي براي آن متصور نيست و ماهيت و صورت عقلي نداشته و متصف به احکام ماهيت نمي‌شود و در عين بساطت، واحد بوده و مثل و شريکي ندارد.

ارتباط حق با خلق يکي از مهم‌ترين مسائلي است که در حکمت متعاليه و عرفان اسلامي مطرح شده است. آنچه در ديدگاه حکمت متعاليه و عرفان اسلامي بدان تأکيد شده، آن است که حقيقت مطلق، تنها ذات مقدس حق‌تعالي است و همه کثرات امکاني، تجليات و شئونات آن حقيقت مطلق هستند. ارتباط حق با خلق داراي تبيين‌ها و تحليل‌هاي دقيقي است که يکي از راه‌هاي تحليل اين ارتباط از طريق حيثيت تقييديه است که اين مقاله در پي نماياندن آن است. اين پژوهش با روش توصيفي- تحليلي نگاشته شده و بر آن است که براساس نظريه حيثيت تقييديه، رويکرد توحيدي به عالم هستي را به‌دنبال داشته باشد و ارتباط حق با خلق را با نگاه حيثيت تقييديه بررسي کند.

در منابع روايي احاديثي وجود دارد که به‌نوعي بيانگر تأثيرات مستقيم يا غيرمستقيم زيست‌بوم انسان و موقعيت جغرافيايي وي بر شکل‌گيري ادراکات اوست. همچنين برخي از روايات نيز مستقيماً تأثير خوردني‌ها بر کارکرد و توانايي ادراکي انسان را خاطرنشان ساخته است. براساس تبيين عقلي ابن‌سينا از تأثير طبيعت بر نفس، علت تأثير اين عوامل بر قواي ادراکي و نفس انسان، مشابهت عنصري بدن انسان و عناصر طبيعت ذکر شده است از نگاه ابن‌سينا نقش کليدي بخشي از بدن، يعني مغز در ادراکات انساني و نيز مشابهت عنصري همه اين موارد با يکديگر، از ديگر علل تأثير طبيعت بر نفس است. تأثير مغز بر ادراک و تأثير عناصر بر مغز باعث تغييراتي در قواي ادراکي مي‌شود؛ به‌گونه‌اي که تفاوت عناصر موجب تفاوت کارکرد مغز و تفاوت کارکرد مغز نيز موجب قوت و ضعف يا تنوع و اختلاف در ادراک و معرفت مي‌گردد.