جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در سال‌های اخیر متفکرانی همچون وتزل[1]، تراکاکیس[2]، فیلز[3]، گِدِس[4]، جنسِن[5]، بلومنتال[6] و راث[7] و پیشتر از آنها کِنِث سورین[8] به نقد قاطع تئودیسه‌های سنتی در قالب نقدهای سه‌گانۀ گفتمانی، اخلاقی و اگزیستانسی پرداخته‌اند. اثر کنث سورین به نام الهیات و مسئلۀ شر[9] که در دهۀ هشتاد منتشر شد، به‌عنوان اثری کلاسیک فیلسوفانِ منتقد دیگر را نیز در سال‌های اخیر بر آن داشت که مقالاتی را در نقد تئودیسه بنگارند. اما دیرینه و تبار این نقدهای سه‌گانه به تئودیسه‌ها جلوتر از کتابِ سورین، تا کتابِ از رنجی که من کشیدم[10] اثر مختصر و جالب توجه سی. اس. لوئیس در دهۀ پنجاه پیش می‌رود. لوئیس در پی مواجهه با مرگ گزاف همسر محبوبش، در روایت‌های شخصی‌اش‌ از تجربه زندگی کردن در از رنجی که من کشیدم، همۀ این نقدهای سه‌گانۀ مدرن در آثار فلاسفۀ بعدی را به‌نوعی مطرح کرده است و به‌یقین پیشگام نقد تئودیسه‌های سنتی است. این مقاله به هدف دیرینه‌شناسی و تبارشناسی نقدهای مدرن به تئودیسه‌های سنتی نوشته شده است و این نقدهای تحلیلی معاصر را تا اثر روایت‌گرانۀ لوئیس در دهۀ پنجاه به پیش می‌برد.

داوکینز پیشتاز الحادگرایی نوین با اعتقاد به ناسازگاری نظریه تکامل و خداباوری و در ضدیت با آفرینش‌گرایی معتقد است که پیدایش، تحول و تنوع حیات را بر اساس اصول نظریه تکامل می‌توان تبیین کرد پس نیازی به فرض یک خدای برتر، قدرتمند و پیچیده برای تبیین تغییرات نیست. وی با رد براهین سنتی وجود خدا و ارائه استدلال‌هایی در نامحتملی وجود خدا نیاز به موجود ماوراء طبیعی با عنوان خداوند را انکار کرده است. در این مقاله اشکالات ادعاهای او بیان می‌گردد. از جمله اشکالات وی در تحلیل خداباوری می­توان به سستی دلایل، برداشت‌ ناقص و نامتجانس از خداوند، نادرستی پیشفرض غیرعقلی بودنِ باور به خدا و مغالطه­های مکرر در تحلیل خداباوری اشاره کرد. داوکینز که از نظریه تکامل، رد وجود خدا و غایتمندی عالم را به دست آورده‌ منطقاً راهی خطا رفته است.

از دعاوی مهم طبیعت‌گرایان تکاملی و سردمداران الحاد جدید، ناسازی نظریۀ تکامل با نقش هدایت‌گرانۀ الهی در فرایند پیدایش حیات و تنوعات زیستی و پایان علمی نظریۀ فرگشتی برای خداباوری است. دستاویز اساسی این گروه مسئلۀ شانس یا تصادف، و جایگاه آن در فرایند تطورات زیستی است. مقالۀ پیش رو بر آن است تا فارغ از درستی یا نادرستی اصل نظریۀ تکامل، با کاوش در معنا و کاربردهای متعدد مفهوم تصادف در زیست‌شناسی، نسبت منطقی آن با نقش‌آفرینی خداوند در این زمینه را بررسی کند. روش تحقیق در مقام گردآوری اسنادی و کتابخانه‌ای و در مقام داوری عقلی تحلیلی است. ماحصل تحقیق این است که هیچ‌یک از کاربردهای رایج واژۀ شانس و تصادف در زیست‌شناسی و به‌طور خاص در نظریۀ تکامل، تعارضی با نقش‌آفرینی خدا در آن ندارد و آنچه می‌تواند چنین تعارضی را پدید آورد، مفهوم فلسفی تصادف است. همچنین برخی نگره‌های حداکثری در تبیین تصادف فرگشتی که هیچ‌گونه پشتوانة علمی هم ندارد، تنها می‌تواند به محدودیت نقش خدا در این زمینه، نه انکار کامل آن، دلالت کند.

شناخت ماهیت، محتوا و زبان قرآن از مباحث کلیدی در الهیات است. دیدگاه سنتی در خصوص وحی آن را کلام خدا می‌شمارد، اما نواندیشان دینی سعی در به چالش کشیدن این تلقی سنتی دارند. در این میان محمد مجتهد شبستری بر آن است که براساس مباحث هرمنوتیکی و زبان‌شناختی نوین، قرآن به‌عنوان سخن خدا برای انسان قابل فهم نیست، چراکه شروط نه‌گانۀ تحقق فهم را نمی‌تواند طی کند و نمی‌توان خط سیر منطقی و مشخصی برای فهمیدن قرآن به‌عنوان کلام خدا ترسیم کرد. در این نوشتار با ذکر نمونه‌ای فرضی و همچنین با تحلیل‌های زبان‌شناختی نشان خواهیم داد که تمام شروط نه‌گانۀ فهم دربارۀ سخن خدا یا هر موجود غیرانسانی هم از نظر سمانتیکی و هم هرمنوتیکی اجراشدنی است و همچنین می‌توان خط سیر بین‌الاذهانی مشخصی برای فهم قرآن به‌عنوان سخن خدا ارائه داد. همچنین معیاری که جناب شبستری برای فهم‌پذیری ارائه می‌دهد، عقلانی و عملیاتی نیست.