جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در طول تاريخ يکي از دغدغه‌هاي مهم انسان‌ها، به‌ويژه انسان‌هاي بزرگ همچون انبيا و اولياي الهي رفع فساد و اختلاف در جوامع بشري بوده است. انسان موجودي است که هويت اجتماعي دارد و گرايش به زندگي اجتماعي، ريشه در طبيعت و فطرت او دارد. از سوي ديگر، شکي نيست که تزاحم و تضاد منافع و در نتيجه اختلاف و فساد از لوازم زندگي اجتماعي اوست؛ ازاين‌رو، انسان‌ها براي جلوگيري از اين اختلاف و فساد به تشکيل حکومت روي آورده‌اند؛ حکومتي که بتواند عدالت را در جامعه ايجاد کند و مانع ايجاد فساد و اختلاف در جامعه شود. اما چه نوع حکومتي مي‌تواند چنين هدفي را محقق کند؟ در اين مقاله ثابت خواهيم کرد که براساس ديدگاه ابن‌عربي، تنها حکومتي که مي‌تواند چنين هدفي را تحقق بخشد، حکومتي است که در رأس آن انسان کامل و خليفة‌الله يا هر انسان جامع‌الشرايط و خودساخته‌ عاري از حب مقام باشد و هدفش برپايي دين خدا و اجراي فرامين و احکام خدا باشد و تنها راه ريشه‌کني فساد و اختلاف در جامعه، اطاعت از چنين امام و حاکمي است. بنابراين در اين نوشتار ابتدا به بحث خليفة‌الله و ملاک خلافت او و ارتباط تنازع اسماء متقابل الهي با لزوم حکومت او و مظهريت او براي اسم «الحَکَم العدل» و همچنين زعامت اجتماعي او از ديدگاه ابن‌عربي خواهيم پرداخت، سپس عامل اصلي و مهم برپايي عدالت و رفع اختلاف و فساد از جامعه را از منظر ابن‌عربي بيان خواهيم کرد و در نهايت به ساختار بهتر و درست‌تر انتخاب امام و ديگر مديران کلان جامعه اسلامي در صورت نبود و غيبت خليفة‌الله و امام معصوم اشاره خواهيم کرد.

انسان راه‌هاي معرفتي متنوعي به سوي شناخت واقع، ازجمله شناخت خود دارد و هريک از راه‌هاي معرفتي نيز در جاي خود مزيت نسبي دارد. در مقالة «چيستي انسان‌شناسي» براي اثبات مزيت انسان‌شناسي نقلي نسبت به انسان‌شناسي‌هاي عقلي، شهودي و تجربي، اولاً، امتياز‌ها و ويژگي‌هايي براي انسان‌شناسي نقلي، و ثانياً، بحران‌ها و مشکلاتي براي ساير انواع انسان‌شناسي بيان شده است. تقريباً همة امتيازاتي که در مقالة يادشده براي انسان‌شناسي نقلي ذکر شده و همة مشکلاتي که براي انواع ديگر انسان‌شناسي، ازجمله انسان‌شناسي عرفاني بيان شده درخور مناقشه‌اند. مهم‌ترين اشتباهي که در محور اول مقالة مزبور صورت گرفته، اين است که برداشت‌هاي ظني دانشمندان، داراي جامعيت، اتقان و اعتبار يقيني تلقي شده‌اند. مهم‌ترين اشتباهي که در محور دوم مقاله صورت گرفته اين است که تفاوت ميان علم حضوري با ترجمه و تفسير آن ناديده گرفته شده است. در نوشتار حاضر، براي دفاع از اهميت و اعتبار انسان‌شناسي‌هاي غيرنقلي، به‌ويژه انسان‌شناسي عرفاني، بخش‌هايي از ادعاهاي مقالة مزبور را نقل و بررسي کرده‌ايم.

عرفان اجتماعي در منظومة فکري استاد شهيد مطهري به‌مثابة دانشي است که اصول و مسائل عرفان اسلامي را در مباني، مقولات و غايات علوم اجتماعي متناظر به ساحات بينشي، گرايشي و کنشي عارفان اصيل متجلي مي‌سازد. بدين ‌جهت، بيان و تبيين عرفان اجتماعي از اهميت، ضرورت و حساسيت خاصي در نظام انديشة فردي و زيست اجتماعي و به‌ويژه تمدني فرد و جامعة اسلامي برخوردار است که استاد شهيد با نگاه فيلسوفانه، فلسفة مضافي و معرفت‌شناسي درجة دوم، به اين امر اهتمام ورزيده و در اين مسير به نقد ايجابي عرفان موجود با رويکرد بازشناسي و بازسازي مفاهيم، مباني و مقامات عرفاني و نقد سلبي عرفان و تصوف تاريخي با منطق قرآني، سنت و سيرة معصومان پرداخته‌اند. مسئلة اصلي مقالة حاضر اين است كه آيا عرفانِ اجتماعي در منظومة فکري استاد شهيد مطهري قابل بيان و تبيين است؟ پاسخ مسئله را مي‌توان با روش توصيفي ـ تحليلي در انديشه و آثار استاد اصطياد کرد که برونداد آن عبارت است از: 1. ارائة قرائت درست و دقيق از آموزه‌ها، گزاره‌ها و معارف عرفاني با سوية اجتماعي؛ 2. تبيين مفهومي و تعيين مصداقي عرفان اجتماعي در شعاع انديشه و زيست عارفان مسلمان؛ 3. بيان نمونه‌هايي از توصيف و توصيه‌هاي معطوف به عرفان اجتماعي در آثار گفتاري و نوشتاري استاد شهيد؛ 4. ارائة نمونة بازشناسي و بازسازي مفاهيم و مقامات عرفاني، مثل توبه و توکل، تا ظرفيت عرفان اصيل و دانايي و توانايي عارفان مسلمان و شيعي در تکوين و تکامل تمدن نوين اسلامي روشن شود.

بهترين و کامل‌ترين تصوير از ابعاد شخصيت وجودي پيامبر(ص) و امامان معصوم(ع) را مي‌توان از مباني و آموزه‌هاي اصيل عرفاني به ‌دست آورد و آن را در راستاي مقصود اصلي رواياتي دانست که بر لزوم معرفت ايشان تأکيد مي‌نمايند. اين پژوهش با روش توصيفي ـ تحليلي با اشاره به پاره‌اي از مسائل عرفان نظري درصدد ارائۀ تصوير ياد شده است. بر پايۀ اين تصوير پيامبر(ص) و امام(ع) نه‌تنها براي عالم عناصر و طبيعت به‌منزلۀ جان و قلب و نفس‌اند و از‌اين‌رو، با اذن الهي همۀ رخدادهاي آن تحت فرمان ايشان است، بلکه موجودات عوالم برتر نيز از ظهورات وجوداتشان در آن عوالم محسوب مي‌گردند؛ با اين توضيح که افتراق ميان امامان ازيک‌سو، و پيامبر اکرم(ص) از سوي ديگر، و نيز ميان هر امامي با امام ديگر، در ظاهر و برحسب صورت بوده و اين جدايي در عالم طبيعت حاصل گشته است، وگرنه با توجه به باطن و حقيقت، همۀ آنان در عوالم مافوق با يکديگر متحدند.

با نگرش فلسفي و کلامي، امکانِ معرفت صفات و فعل حق، بالتفصيل و معرفت ذات حق، بالاجمال مورد اتفاق است؛ ولي در معرفت‌شناسي عرفاني، معرفت حق از طريق تجليات امکان‌پذير و ذات حق، صرفاً متعلق شناخت خود حق قرار مي‌گيرد و ذات او معلوم احدي حتي براي کمّلين از اوليا نيز نخواهد بود؛ چراکه ذات بما هو ذات در عرفان، برخلاف «ذات در فلسفه و کلام» به‌ معناي حقيقتي است که ظهور و تجلي ندارد و وراي تجليات حقي و خلقي است که «اهل الله»، از آن با تعابيري چون «غيب الغيوب»، «كنز مخفى» و «مقام لااسم و لارسم» ياد مي‌کنند. اين پژوهش به روش تحليلي ـ توصيفي ضمن تبيين مفهومي ذات، اکتناه ذات و بيان ويژگي‌هاي اين دو تعبير کليدي در عرفان، به لوازم ديدگاه اکتناه‌‌ناپذيري ذات حق پرداخته است و در پايان دو چالش «امکان‌ناپذيري معرفت حق» و نيز «امکان معرفت اجمالي ذات» را بررسي مي‌كند.

مسئله نفس‌الامر را از دو بُعد معرفت‌شناسي و هستي‌شناسي مي‌توان مورد پژوهش قرار داد. از بُعد هستي‌شناسي نفس‌الامر اشيا، واقعيتي در مرتبه وجودي بالاتر است. حکيمان و عارفان مسلمان در مصداق اين واقعيت اختلاف‌نظر دارند. در اين نوشتار ديدگاه عارفان درباره مسئله نفس‌الامر از حيث هستي‌شناسي کانون بررسي قرار گرفته و پس از گردآوري داده‌ها به روش کتابخانه‌اي، مسئله نفس‌الامر از منظر عارفان به روش توصيفي ـ تحليلي، تبيين و سپس با ادله قرآني مستدل شده و اين نتيجه به دست آمده که از نگاه عارفان مسلمان نفس‌الامر اشيا عبارت است از: اعيان ثابته يا همان وجود علمي اشيا پيش از ايجاد؛ البته به شرط تجريد کامل، حتي از همين وجود علمي، و رسيدن به ذواتي غيبي و ازلي که در غيب ذات حقّ مستجن‌اند و از نظر رتبه چه‌بسا قبل از اسما قرار بگيرند.

از‌آنجا‌که آموزة تخلق به اخلاق‌الله در ميان علماي علم اخلاق و نيز عارفان مسلمان از جايگاه‌ ويژه‌اي برخوردار است، ضروري است تا در گامي پيشيني به تبيين و ارائة تصويري درست از اخلاق‌الله پرداخت. براي اين منظور، با تکيه بر مفهوم اخلاق و نگاه گزاره‌‌‌محور و با استناد به آيات و احاديث و برخي‌ آموزه‌هاي عرفاني به ‌شيوة استنادي، اصطيادي و استنباطي و با رويکرد نقلي، عقلي و عرفاني، به معرفي اخلاق‌الله پرداخته و با بررسي موضوع و محمول گزاره‌هاي اخلاقي ناظر به خدا، نظرية ارزش اخلاقي و اصل اخلاقي روشن گردد. با مدنظر قرار دادن آموزة «کمال جلا و استجلا» و همچنين قانون «ميل اصل به فرع» که خود برآمده از آموزة مبنايي وحدت شخصية وجود عرفاني است، به تبييني از نظرية ارزش اخلاقي در اخلاق‌الله تحت عنوان کمال‌محوري ـ که به وزان فضيلت‌محوري در اخلاق ناظر به انسان است ـ نائل شد. همچنين، با مبنا ساختن جامعيت و شمول اسم «الله» نسبت‌ به ديگر اسم‌هاي خداوند و رفتار ارتباطي اعتدال‌بخش از سوي اسم اعظم نسبت ‌به اسم‌هاي جزئي زيرمجموعة خود از رهگذر ويژگي دو اسم «الحَکَم العدل»، به ارائة نظريه ارزش اخلاقي‌ ديگري تحت عنوان حق‌محوري و نيز معرفي اصل اخلاقي برآمده از‌اين‌دو اسم پرداخته شد. نتيجه‌‌اي را که مي‌توان در ساية اين معرفي به‌مثابة گوشه‌اي از حقيقت اخلاق‌الله گرفت، مي‌توان در انعکاس اين خُلق در متخلقان، چه در بُعد اجتماعي و چه در ساحت فردي، جست‌وجو کرد؛ به‌طوري‌که مهم‌ترين رسالت انسان‌ کامل، رفع اختصام از مظاهر اسماي وجودي و تأدية‌ حقوق آنان در نهايي‌ترين مرحله‌ از قوس نزول خواهد بود.

ظهور هستي امکاني از مبدأ هستي، مسئله‌اي است که نوع ديدگاه دربارة آن، تأثيري بسزا در تحقيقات مابعدالطبيعي از جهت نظري در قوس نزول و تقربات سلوکي از جهت عملي در قوس صعود دارد و به دليل اين اهميت، همواره مرکز توجه محققان با گرايش‌هاي گوناگون بوده است. پژوهش در اين مسئله، هم نحوة رابطة خالق و مخلوق و هم نحوة تمايز آنها را آشکار مي‌سازد که اين بيانگر ضرورت تحقيق در اين مسئله است. مسئلة اصلي اين نوشتار بررسي نزول هر شيء و ظهور آن از مبدأ هستي و لازمة اين نزول و ظهور از ديدگاه کتاب الهي است که به روش استنباطي در فرايندي اجتهادي از متن ديني به انجام رسيده است. ازجمله نتايج تحقيق آن است که ظهور هر شيء به نزول از نزد حق‌تعالي بوده، نزول يا همان آفرينش، مقرون به قدر است و اين مقرونيت به نحو لازم است که انفکاک آن امکان ندارد. پس ظهور شيء به وجود صرفاً با قدر است و از جمله دستاوردهايش اين است که نتيجة استنباطي در مابعدطبيعت اجتهادي، هماهنگ با نتيجة استدلالي در مابعدطبيعت استدلالي است که براين‌اساس از سويي نقد ديدگاهي که به سلب کلي، مابعدطبيعت اسلامي را جداي از دين الهي به‌شمار مي‌آورد، روشن شده و از سويي ظرفيت معرفتي بي‌پايان کتاب الهي در تحليل و تثبيت مسائل بنيادي مابعدالطبيعي آشکار مي‌گردد.

ابن‌عربي‌ عبارات به‌ظاهر مختلفي در تفسير نفس رحماني و تعيين قلمرو آن دارد که ممکن است سبب برداشت نادرست يا حتي انتساب تناقض‌گويي به وي شود. در بعضي عبارات، نفس رحماني را به تعين اول، در برخي ديگر به تعين ثاني و در مواضع متعددي، خاص تعينات خلقي اطلاق کرده است. او در عبارات خود، علاوه بر اين سه اطلاق، جامعيت نفس رحماني را مطرح مي‌کند. از کنار هم گذاشتن اين موارد و براساس مؤيدات ديگر در کلام او، مي‌توان اثبات کرد که از نظر وي، نفس رحماني حقيقتي گسترده‌اي است که از تعين اول آغاز مي‌شود و تا عالم ماده ادامه دارد و شامل فيض اقدس و مقدس است. ابن‌عربي‌ در برخي عبارات خود، به اين مطلب تصريح کرده است که حقيقت نفس رحماني چيزي جز شمول بر تمام تعينات حقي و خلقي نيست؛ به همين دليل است که نفس رحماني را هم واجب و هم ممکن، هم حادث و هم قديم معرفي کرده است. ازآنجاکه انسان کامل در قوس صعود، با نفس رحماني اتحاد مي‌يابد و مظهر تامّ همة اسما و صفات مي‌گردد، به انسان هم، نفس رحماني اطلاق کرده است.

درباره ماهيت خداوند، بين فلاسفه و عرفا يک اتفاق‌نظر و يك اختلاف وجود دارد: فلاسفه و عرفا هر دو قائل‌اند كه ماهيت خداوند چيزي جز وجود او نيست و خداوند برخلاف ممكنات كه داراي دو حيثيت متفاوت وجود و ماهيت‌اند، ماهيتش با وجودش فرقي ندارد؛ ولي در اينكه وجودي كه عين ماهيت خداوند است آيا وجودي است مقيد يا لابشرط، بين آنها اختلاف‌نظر هست. فلاسفه وجود خداوند را مقيد به خصوصيات واجب‌الوجودي مي‌دانند، اما عرفا وجود حق را لابشرط از هر قيدي و خصوصيتي قرار مي‌دهند. در اين ميان ميرزامهدي اصفهاني ديدگاهي را مطرح مي‌كند كه نه مورد تأييد عقل است و نه مورد تصديق آراي اهل‌بيت. او مي‌گويد «وجود» عين ذات حق نيست، بلكه مخلوق خداست. هدف اين پژوهش اين است كه با شيوه توصيفي و اقامه برهان عقلي و نقلي روشن كند بين اين انظار، نظر عرفا درست و شايسته تصديق است.