جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله جایگاه و عدالت صحابه از مهم‌ترین بحث‌های اعتقادی میان اهل سنت و شیعیان است. زرقاوی، از رهبران سلفیه جهادی، به تبعیت از عموم اهل سنت با توسعه در شمول صحابی و برداشت‌های سطحی و تفسیر به رأی از ظاهر برخی آیات قرآن و احادیث نبی اکرم (ص)، به اثبات عدالت صحابه بر اساس کتاب و سنت معتقد می‌شود. اما به دنبال یافتن دستاویزی برای تکفیر شیعه، چنین استدلال می‌کند که عدالت صحابه به نص آیات الاهی و روایات نبوی ثابت است. بنابراین، انکار عدالت صحابه، مستلزم انکار کتاب و سنت و در نتیجه خروج از دین است و شیعیان را با اتهام این انکار تکفیر کرده، به جهاد با آنان حکم می‌کند. بررسی آیات و روایات، نه‌تنها ادعای اثبات عدالت صحابه را رد می‌کند، بلکه نصوص شرعی در جرح صحابه بسیار است. از سوی دیگر، با فرض پذیرش دلالت آیات و روایات بر عدالت صحابه، انکار عدالت صحابه موجب خروج از دین و مجوز تکفیر نیست، زیرا موانع تکفیر نظیر ضروری‌بودن موضوع انکارشده، وجود یقین، قابلیت تأویل و جهل در نظر گرفته نشده است. بنابراین، تکفیر شیعه در صورتی جایز است که انکار عدالت صحابه مستلزم انکار عامدانه و آگاهانه کتاب و سنت باشد و به نقض شهادتین یا ضروریات دین منجر شود و خروج از دین تلقی گردد.

علاقه فراوان پیروان مذاهب اسلامی به اهل بیت (ع) مانع از بروز اختلاف درباره تعیین مصادیق و جایگاه ایشان در بین عالمان مسلمان نشده است. این اختلافات که مبنای عقیدتی و سیاسی دارد در حوزه تاریخ‌نگاری اسلامی نیز مؤثر بوده است. با وجود پرداختن عموم مورخان مسلمان به موضوع اهل بیت، متون متقدم تاریخی از لحاظ تعریف و تحدید مصادیق، سبقت در تدوین آثار، تعداد آثار و نیز از منظر شیوه و اهداف مطرح‌کردن این موضوع با یکدیگر اختلاف دارند. ما معتقدیم مورخان شیعه علاوه بر پیشگام‌بودن در نگارش درباره این موضوع، تعداد آثار بیشتری نیز به وجود آورده‌اند. در حالی که پیروان مذاهب اهل سنت بیشتر به فضایل فردی و اخلاقی اهل بیت توجه کرده‌اند، مورخان شیعه، به‌ویژه امامیه، در متون تاریخی‌شان علاوه بر مطرح‌کردن فضایل فردی و اخلاقی، بیشتر جایگاه اجتماعی و مسئله امامت و رهبری ایشان را برجسته کرده‌اند. استفاده مورخان شیعه از مبانی کلامی در تاریخ‌نگاری اهل بیت و تمرکز اهل سنت بر گزاره‌های تاریخی از دیگر تمایزات در این باره است که نشانگر تأثیرپذیری تدوین این موضوع از اوضاع و احوال عقیدتی و سیاسی مناطق مختلف جغرافیایی در جامعه اسلامی است.

از مسائل مهمی که همواره اذهان را به خود مشغول کرده، مسئله برزخ و ویژگی‌های حیات برزخی است. احمد احسایی از جمله اندیشمندانی است که در آثارش به عالم برزخ و ویژگی‌های حیات برزخی توجه نشان داده است. از دیدگاه وی، حیات انسان به همین حیات دنیایی محدود نیست، بلکه پس از مرگ، حیاتش در عالم برزخ و سپس در عالم آخرت ادامه خواهد داشت. جستار پیش رو در صدد نیل به فهم صحیح ویژگی‌های حیات برزخی و برزخیان از نگاه وی با روش توصیفی‌تحلیلی و با تکیه بر مطالعات کتاب‌خانه‌ای است. هرچند بر دیدگاه احمد احسایی در توصیف و تحلیل ویژگی‌های حیات برزخی و برزخیان نقدهایی اساسی وارد است، از اعتقاد وی به کلیات شاخصه‌های این حیات و برزخیان، از جمله فشار قبر، سؤال و جواب، وجود روز و شب، بهشت و جهنم برزخی، مکان برزخی، تجسم اعمال، ارتباطات و ملاقات برزخیان با اهل دنیا و با دیگر برزخیان، می‌توان دفاع کرد و اینها مطابق فهم متکلمان از آیات و روایات است.

این پژوهش با هدف تبیین مسئله «مکانمندی خدا» و با بررسی روایات امامیه و سلفیان درباره این موضوع، در پی یافتن پاسخ این پرسش است که: روایات سلفیان در این باب، چه چیزی را ثابت می‌کند و ائمه اهل‌ بیت (ع) در تقابل با آنها چه واکنشی داشته‌اند؟ این نوشتار با استفاده از رویکرد توصیفی با تبیین و تحلیل روایات و دیدگاه‌های علمای سلفی و تطبیق آن با روایات امامان شیعه به این نتایج رسیده است که ماحصل روایاتی که سلفیان پذیرفته‌اند، «مکانمند»‌بودن خدا را ثابت می‌کند و در نهایت سر از تجسیم و تشیبه درمی‌آورد؛ اما ائمه اهل ‌بیت (ع) همواره این روایات را نقد کرده و مردود دانسته‌اند. هرچند روایاتی نیز در منابع شیعه یافت می‌شود که سلفیان از آنها برای تأیید دیدگاه خود استفاده کرده‌اند؛ اما یا از نظر سندی ضعیف‌اند یا از نظر دلالی مستمسک مطمئنی برای سلفیان به شمار نمی‌روند، زیرا با توجه به مبنای امامان شیعه در لزوم تأویل نصوص، همه آنها همانند آیات صفات خبری، به معانی مجازی، استعاره‌ای و کنایی حمل می‌شوند. در نتیجه این ملاک سنجش را نیز به ما می‌دهد که هر روایتی در منابع امامیه که موافق دیدگاه سلفی‌ها در باب مکانمندی خدا باشد، اعتبار ندارد و نمی‌تواند مؤید دیدگاه سلفیان باشد.

در این مقاله، بعد از توضیح مختصر چند اصطلاح کلیدی، یکی از دلایل ابن‌سینا بر قِدم عالم طبیعت و انتقادات غزالی بر وی بررسی و تحلیل شده، و بعضاً اظهارنظر ملاصدرا به موافقت با ابن‌سینا تذکر داده شده است. همچنین، مشکلات هر قول جداگانه مطرح، و حدود دفاع هر طرف از نظریه خودش بیان و داوری شده است. در استدلال ابن‌سینا از دو قاعده، یکی مربوط به امور عامه فلسفی و دیگری متعلق به قلمرو الاهیات فلسفی، استفاده شده، و در تحلیل و تقریر دلایل هر طرف این نتیجه به قطعیت رسیده که مشکل اصلی مسئله اراده واحب‌تعالی، و کلید حل مشکل درک ماهیت اراده واجب‌الوجود است. بدین‌منظور نظریات ابن‌سینا و غزالی در این باره تقریر شده و کوشیده‌ایم نظر صحیح و پذیرفتنی را در مسئله اراده واجب و قدم یا حدوث طبیعت مادی مکشوف کنیم، اما این کوشش ناکام مانده است. در نهایت نیز نظری از فلاسفه متقدم، از ابن‌سینا تا سبزواری مبنی بر اتحاد علم و اراده و نفس فعل در واجب‌الوجود مطرح شد. نتیجه نهایی، فقدان کفایت تمام نظریات درباره مسئله اراده واجب و ترجیح موقت نظریه فلاسفه درباره قدم عالم، با این حدود از دلیل، است.

در دهه‌های اخیر شاهد منازعات دامنه‌دار شیعی‌سلفی هستیم که فرصتی را در اختیار سلفیه و وهابیت معاصر قرار داده است تا در میان اهل سنت، جبهه منسجمی علیه شیعه به وجود آورند یا وجودش را وانمود کنند، در حالی‌ که از دیرباز، تفکر سلفی، به‌ویژه وهّابی، در معرض انتقاد شدید اهل سنّت و حتی برخی از اهل حدیث معتدل قرار گرفته و شاید شیعه در خطایی راهبردی، منازعه اهل سنت با سلفیه را به منازعه شیعی‌سلفی تبدیل کرده است. گرچه پیش از ابن‌تیمیه می‌توان رد پای سلفی‌گری را در میان اهل حدیث و حنابله یافت، اما بی‌تردید سلفی‌گری و وهابی‌گری امروز بیش از همه مرهون و تحت تأثیر ابن‌تیمیه است. ابن‌تیمیه از زمان خودش تاکنون در معرض نقدهای جدی و شدیدی قرار گرفته است. تازه‌ترین نقد به وی را رائد سمهوریِ سعودی انجام داده است. وی از نویسندگان معاصر سلفی است که در باب اندیشه‌پژوهی و واکاوی افکار ابن‌تیمیه قلم ‌زده و در سال 2010 در کتاب نقد الخطاب السلفی: ابن تیمیة نموذجاً به ‌نقد گفتمان سلفی در قالب نقد پیشوای آن، ابن‌تیمیه همت گماشته است. آنچه در ردیه‌های وی بیش از همه مشهود است، به‌کارگیری روش نقضی است، به ‌نحوی ‌که خواننده را با مجموعه‌ای از تناقضات ابن‌تیمیه آشنا می‌کند. این پژوهشگر، افکار و آرای ابن‌تیمیه را با روش کلامی، فقهی، تفسیری و لغوی تحلیل و نقد علمی کرده است. تبیین و تحلیل ردیه سمهوری درباره دیدگاه ابن‌تیمیه در باب تکفیر دیگراندیشان محور اصلیِ مقاله پیش رو است و البته نیم‌نگاهی هم به نقد کار وی دارد.

تعالیم سلوکی اهل بیت (ع) به سبب اشراف کامل بر دقایق سلوک و احوال سالکان و نیز به دلیل برخورداری از عصمت الاهی، کامل و عین حقیقت است و دستورالعمل‌هایش راه‌گشا و نجات‌بخش است. عرفا همیشه خوشه‌چین خرمن معرفت اهل بیت (ع) بوده‌اند. در روایات و ادعیه، به‌ویژه مناجات‌های معصومان (ع)، لطایف عرفانی و مقامات معنوی نهفته است. در عرفان تعابیری همچون «منازل»، «حالات»، «درجات»، «سلّم» و «مرّقاة» در کلام معصومان به کار رفته که حکایت از نوعی ترتّب و نظام سلوکی می‌کند. در این مقاله بر اساس روایتی که اسلام، ایمان، تقوا و یقین را مترتّب بر یکدیگر می‌داند و برای هر کدام درجه‌بندی قائل است نظامی سلوکی پیش می‌نهیم که کاملاً اجتهادی و در حد خودش بی‌سابقه است. اهمیت و جایگاه سیر و سلوک و چینش منازل سلوکی در بین معارف اهل بیت (ع) بر کسی پوشیده نیست. بر اساس این نظام، سالک ابتدا در منزل اسلام با اقرار لسانی به وحدانیت خدا قدم در مسیر سیر و سلوک می‌گذارد و در منزل ایمان، مراتب تصدیق قلبی و ایمان عملی را می‌پیماید تا به منزل تقوا برسد و تقوای لسان و عمل و قلب را رعایت می‌کند تا در نهایت در منزل یقین، که بین تعداد کمی از سالکان تقسیم شده، به برد الیقین و معرفت شهودی، که بالاترین مقام وجودی و تقرب محض به خدا است، نائل شود. علمی که دانش‌نامه تحول و صیرورت وجودی عارف است. سالک در این مسیر مراتب و منازلی را پشت سر می‌گذارد.

علی‌رغم انقراض بیشتر فرقه‌های غالی شیعه، بعد از دوران زندگی ائمه اطهار (ع) آثار جهان‌بینی آنها، که بر تأویل شریعت و تکوین مبتنی بود، به صورت رگه‌های نامرئی و مسموم عموماً بر پیکره اسلام، و خصوصاً بر بعضی فِرَق اسلام، مثل شیعه و صوفیه، باقی ماند و برخی آموزه‌ها را منقلب یا مستحیل کرد؛ آثاری که از سویی به دلایلی مثل غفلت مسلمانان آن را نامرئی نامیدیم و از سویی هجمه مطالعات مستشرقان در قرون اخیر در این عرصه، واکاوی‌شان را ضروری می‌کند. از این‌رو، در این نوشتار با روش مقایسه‌ای‌تحلیلی محوری‌ترین دیدگاه کلامی غلات، یعنی امامت، را برای اولین ‌بار از منظر تأثیرگذاری بر جهان‌بینی صوفیه، مثل دفاع از ابلیس یا تأویل معاد بررسی می‌کنیم، تا هم با تمایز شیعه از غلات شیعه برخی اتهامات به شیعه را، که ناشی از خلط معنایی شیعه با غلات شیعه است، رد کنیم و هم علت ابهام و غرابت برخی آموزه‌های صوفیه را، که به ریشه‌داشتن در جهان‌بینی غلات شیعه و نبود آشنایی کافی با آنها برمی‌گردد، ذکر کنیم.

قسمت دوم آیه 33 احزاب، معروف به آیه تطهیر، از آیاتی است که مجادله‌های کلامی بسیار به همراه داشته است. روایات فراوانی در فریقین گویای رابطه حدیث کساء با آیه تطهیر است و «اهل بیت» در آیه را مختص به خمسه طیبه می‌داند. «عصمت» از موضوعات اختلافی فریقین در شروط امام است. شریف مرتضی برخلاف قاضی عبدالجبار آیه تطهیر را برهان روشن عصمت امام می‌داند. پراکندگی و نایکسانی در استدلال‌های کلامی مفسر معتزلی ذیل آیه تطهیر، ادله ناکافی، نادیده‌گرفتن روایات معتبر در شأن نزول آیه و تفاوت برداشت مفردات آیه از تلاش قاضی عبدالجبار برای اثبات مبانی اعتقادی‌اش در رد عصمت اهل بیت (ع) خبر می‌دهد. این نوشتار هم‌راستایی دیدگاه شریف مرتضای شیعی با قرآن را در دفاع از مکتب اهل بیت (ع) نشان می‌دهد و همچنین با بیان افتراق دیدگاه شیعه و معتزله در مبانی اعتقادی‌کلامی، مانند عصمت، نشان می‌دهد شیعه در این زمینه وامدار معتزله نبوده است.

جلال‌الدین مولوی بزرگ‌ترین شاعر و عارف ایرانی سده هفتم هجری است که اندیشه‌هایش همواره محل توجه بوده است. در مقاله پیش رو، رهیافت‌های بحث از صفات خدا از دیدگاه مولوی و مقایسه آن با آرای متکلمان اسلامی بررسی و تحلیل شده است. مبحث یادشده از محوری‌ترین موضوعات مطرح در حوزه علم کلام است که تاریخ تفکر بشر مملو از اتخاذ مواضع اثباتی و نفیی در قبال آن است. در این پژوهش به روش توصیفی‌تحلیلی و با هدف تبیین رویکرد مولوی در موضوع مذکور و با تتبع و واکاوی در شش دفتر مثنوی، مهم‌ترین اثر مولوی، سخنان او درباره «تشبیه» و «تنزیه» خدا را تبیین کرده، با مواضع فرقه‌های مشهور کلامی سنجیده‌ایم. این تحقیق نشان می‌دهد که مولوی در باب خداشناسی، در عین باورمندی به تنزیه و تعالی حق از ادراک و توصیف، رؤیت، داشتن نظیر و ...، «تشبیه» را نیز پذیرفته، و جمع این دو را با شیوه‌های گوناگون در مثنوی تبیین می‌کند. در بحث از صفات خبری و آیات موهم معنای تشبیه، آرای مولوی گاه با اندیشه‌های ماتریدیه همسویی دارد و گاه حاصل استقلال رأی او در این مسئله است.