جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

رابطۀ حقیقت انسان و جنسیت از مسائل چالش‌برانگیز چند دهۀ اخیر بوده است که پاسخ به بسیاری از مسائل زنان در گرو حل این مسئله است. با ورود فعالان فمینیسم به مباحث فلسفی و کلامی این پرسش جدی‌تر مطرح شد و برخی مانند لیبرال‌فمینیسم‌ها با انکار هویت زنانه، قائل به تساوی و برابری جنسیتی شدند و دستۀ دیگری از فمینیسم‌ها اختلاف‌های جنسیتی را به رسمیت شناختند. اگرچه این پرسش در مباحث نفس‌شناسی و انسان‌شناسی حکما و متکلمان مدرسۀ کلامی اصفهان جایگاهی نداشته است، می‌توان با تحلیل مباحث عمیق نفس‌شناسی آنها پاسخی سلبی یا ایجابی به این پرسش داد. این نوشتار با روش تحلیلی-توصیفی و با استنطاق مهم‌ترین مباحث نفس‌شناسی میرداماد، ملاصدرا، فیض کاشانی و علامه مجلسی مانند حدوث نفس، رابطۀ نفس و بدن، چگونگی تدبیر بدن توسط نفس، به‌دنبال بررسی جایگاه جنسیت در نفس است و در نهایت به این نتیجه رسیده است که با توجه به مبانی نفس‌شناسی آنها دیدگاه «جنسیت‌مندی نفس» به صواب نزدیک‌تر است. نفس در نحوۀ حدوث، تشخص، فعلیت و چگونگی عمل در این عالم نمی‌تواند از خصوصیات جنسیتی عاری باشد

در دو دهۀ اخیر، اشتیاق حاجی، با برجسته کردن بخشی از مسئلۀ اختیار که پیش از این توجه چندانی به آن نشده بود، استدلال کرده است که تعین‏گرایی علی نه‏تنها مسئولیت اخلاقی، بلکه الزامات اخلاقی را هم با چالش مواجه می‏سازد. وی در این زمینه می‏کوشد از طریق اثبات ویژگی برخورداری از امکان‌های بدیل برای الزامات اخلاقی و سپس نشان دادن تعارض آن با تعین‏گرایی علی، از ناسازگاری الزامات اخلاقی با تعین‏گرایی علی دفاع کند. نوشتار حاضر، با بررسی دیدگاه وی دربارۀ اثبات امکان بدیل قوی برای الزامات اخلاقی که در حفظ اعتبار استدلالش نقشی مهم ایفا می‏کند، کوشیده است نشان دهد که مدعای وی دربارۀ عدم نیازمندی الزامات اخلاقی به منشأ نهایی بودن عامل نادرست یا دست‏کم نامدلل است. گفتنی است که نقد مذکور فقط شیوۀ استدلال وی را زیر سؤال می‏برد، ازاین‌رو به مدعای اصلی وی دربارۀ ناسازگاری الزامات اخلاقی با تعین‏گرایی علی نه‏تنها خللی وارد نمی‏سازد که حتی آن را تقویت هم می‏کند

یکی از اوصافی که در بسیاری از سنت‌های الهیاتی بر خدا حمل می‌شود، «عدم تناهی» است. فیلسوفان و متألهان اغلب خداوند را هم در مقام ذات و هم در ساحت صفات نامتناهی دانسته‌اند یا به‌عبارت دیگر، تشخص خداوند را به عدم تناهی یا اطلاق ذاتی او تفسیر کرده‌اند. اسپینوزا فیلسوف ‌عقل‌گرای سدۀ هفدهم نیز از جمله کسانی است که با معرفی خداوند به‌عنوان جوهر واحد، خصوصیت عدم تناهی را برای خدا ضروری و ذات و صفات او را نامتناهی دانسته است. از نظر اسپینوزا، اتصاف خدا به عدم تناهی استلزاماتی دارد که از جملۀ آنها می‌توان به «کلِ سابق بودن»، «علت داخلی بودن» و «فراطبیعی نبودن» خداوند اشاره کرد. بدین‌سبب، اسپینوزا قائل است که در سنت‌های الهیاتی مرسوم در ادیان ابراهیمی، خصوصیت عدم تناهی خدا درست تحلیل نشده و بدین‌واسطه، رابطۀ خدا و ماسوی مورد سوء فهم قرار گرفته است. در این پژوهش با استفاده از منابع معتبر در زمینۀ اسپینوزاپژوهی و با روش توصیفی-تحلیلی، آرای اسپینوزا در این زمینه را بررسی کرده‌ایم.

یکی از مسائل مهم فلسفة دین، جهان‌شمولی و کیفیت پاسخگویی دین و قرآن به‌عنوان مهم‌ترین منبع معرفتی به مسائل نوپدید علی‌رغم نزول در شرایط خاص تاریخی است. در رویکرد تاریخ‌مندی قرآن که زادگاه آن کشورهای عربی است و بعضاً ملهم از مباحث هرمنوتیک فلسفی و القائات مستشرقان شکل گرفته، پیام‌های قرآنی تاریخ‌مند تلقی شده‌اند. این موضوع در جای خود به‌تفصیل نقد و دلایل اثبات فراتاریخی بودن قرآن به‌تفصیل بیان شده است، اما این امر حائز اهمیت و نیازمند تبیین است که در سبک بیانات قرآن، چه سازوکارهایی به‌کار رفته تا فراتاریخی‌بودن قرآن را تضمین کند؟ نوشتار حاضر به روش توصیفی-تحلیلی پس از بیان وجوه نافی تاریخیت قرآن مانند حل پارادوکس ظاهری بیان پیام‌های جاودانه به‌دنبال سبب نزول خاص و تاریخی نبودن نوع مکتوبات و معاهدات بشری و تعمیم این شیوة عقلایی به قرآن، به وجوه اثبات‌کنندة فراتاریخی ‌بودن قرآن مانند تعبیة سازوکار پاسخگویی به تمام مسائل نوپدید در دل قرآن با نصب مفسر معصوم، دلالت خطابات عام قرآنی و نیز مبارزة نفس‌گیر با فرهنگ جاهلی اشاره می‌کند و سپس نشان می‌دهد صنعت التفات، نتیجه‌گیری‌های کلی از حوادث جزئی، تجرید حوادث تاریخی از جزئیات، ضمیمه کردن پیام‌های کلی در لابه‌لای ذکر حوادث و غلبة جنبة هدایتی گزارش‌های تاریخی قرآن بر جنبة تاریخی، سازوکارهای پیش‌بینی‌شده برای فرازمانی و فرامکانی‌بودن پیام‌های قرآن‌اند.

برخلاف خوانش سنتی از نظریۀ تکامل که نگره‌ای پایین به بالا دارد و کنش‌های انسانی از جمله باورمندی دینی را مقهور علیت ژنی و مم‌ها معرفی می‌کند، خوانش نوین نگره‌ای بالا به پایین دارد و سازوکارهایی را ارائه می‌کند که طی آن چگونگی بروز ژن‌ها از بالاترین سطوح زیستی کنترل می‌شود. انعطاف‌پذیری نورونی[1] از جملۀ این سازوکارهاست. مسئلۀ این پژوهش واکاوی و تبیین مؤلفه‌های اشتدادپذیری ایمانِ اختیاری در چارچوب مفهومی ِنوروبیولوژیک و مقایسۀ آن با مؤلفه‌های مناسک عبادی، به‌ویژه نماز، مطابق آموزه‌های قرآنی است. پژوهش حاضر به روش توصیفی ـ تحلیلی و به‌صورت مقایسه‌ای صورت گرفته است و یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد وجود سه مؤلفۀ همپوشان در مناسک دینی توصیه‌شدۀ قرآنی و یادگیری در دانش اعصاب، یعنی تکرار، توجه و هیجان، به انعطاف‌پذیری نورونی و اشتداد ایمان فرد منجر می‌شود. این مهم توجیه‌کنندۀ علیت ذهنی و مقوّم سطحی از اختیارگرایی در ایمان است.

تاکنون نظریه‌های متفاوت و بعضاً متناقضی در تبیین تجربه‌های نزدیک به مرگ ارائه شده است، اما هریک از این نظریه‌ها در توجیه برخی از مؤلفه‌های تجارب مزبور ناکام بوده‌اند. نوشتار پیش رو بر آن است که نظریۀ عالم مثال سهروردی می‌تواند تبیین معقول‌تری از این تجارب ارائه کند. در نظریۀ عالم مثال، جهانی تصویرسازی می‌شود که ویژگی‌های آن با ویژگی‌های ناظر بر تجربه‌های نزدیک به مرگ، همخوانی بسیار زیادی دارد، ازاین‌رو می‌توان بر مبنای این نظریه و البته گاهی با تلفیق برخی نظریات دیگر شیخ اشراق، همچون نظرۀ علم اشراقی، انوار قاهره و عالم ذُکر تبیین مقبولی از تجارب نزدیک به مرگ ارائه داد.