جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شفاعت از مسلّمات دین اسلام به شمار می‌رود و اصل آن تردیدناپذیر است. در این فرایند، شفاعت‌شونده برای اسقاط عقاب یا افزایش پاداش، نیروى خود را با نیروى شفیع گره مى‌زند و سبب تکامل و ارتقای هستی خود می‌شود. بنابراین نفوس مستعد با یاری‌جستن از مقربان درگاه حق از ظلمت نجات می‌یابند و به رحمت بیکران الهی می‌پیوندند. ازآ‌نجاکه روح انسان برای دریافت وضعیت جدید و رسیدن به کمال، نیازمند استعداد و آمادگی است، هرگاه این آمادگی به وجود آید، با رفع موانع و حجاب‌‌ها، موقعیت برای نورانی‌شدن باطن و ترقی آن فراهم می‌شود و شفاعت رخ می‌دهد. ازاین‌رو، شفاعت یکی از راه‌‌های ترقی و تکامل نفس بعد از مرگ به شمار می‌رود. حال، این پرسش مطرح می‌شود که مگر در عالم برزخ و به‌ویژه در نشئۀ آخرت نیز قوه و ماده وجود دارد؟! به این پرسش از سوی فیلسوفان پیروِ حکمت متعالیه پاسخ‌‌هایی داده شده است. در مقالۀ حاضر، هریک از این پاسخ‌ها پس از مرور به‌روش توصیفی‌تحلیلی، ارزیابی و دیدگاه مناسب‌تر تبیین شود.

ملاصدرا فلسفه را علمی برای استکمال همۀ نفوس انسانی معرفی می‌کند و آن را مختص گروه خاصی نمی‌داند؛ اما پیچیدگی مسائل فلسفی و دشواری فهم آن به‌دلیل انتزاعی‌بودن بر کسی پوشیده نیست. این در حالی است که ازنظر ملاصدرا قوۀ خیال و قدرت سخن دو موهبت الهی است که امکان فهم و انتقال این‌گونه مسائل را برای مخاطبان مختلف ایجاد می‌کند. قوۀ خیال به‌کمک تجزیه و ترکیب صور و معانی، پیوسته در حال ایجاد صور و معانی جدید است و زبان با گستره‌ای به‌پهنای خلاقیت ذهن، با تغییرات مداوم در فرم و محتوا، ابزاری است در خدمت ذهن گوینده برای انتقال معانی به ذهن مخاطب. داستان قالبی است که دو عنصر خیال و سخن فصل ممیّز آن از دیگر متون است. در این مقاله، عناصر داستان از منظر حکمت صدرایی به‌روش توصیفی‌تحلیلی تبیین شده و نیز ظرفیت‌‌های داستانی‌شدن آن بررسی شده است. وجود تمثیلات در حکمت صدرایی و عرضه‌شدن آن در قالب چهار سفر، امکان خوانشی داستانی از آن را با بهره‌گیری از کهن‌الگوی «سفر قهرمان» فراهم می‌کند.

در این نوشتار با رویکردی صدرایی به مبحث هستی‌شناسی علم پرداخته شده است. ازنظر ملاصدرا، علم امری ماهوی و از مقولۀ اضافه یا کیف نفسانی نیست و اساساً تحت هیچ مقوله‌ای قرار نمی‌گیرد، بلکه امری وجودی و فرامقولی است. شارحان حکمت متعالیه در تبیین فرامقولی‌بودنِ علم دیدگاه‌‌های متفاوتی دارند. ازنظر برخی شارحان متأخر، وجودی‌بودن علم به این معناست که علم از سنخ وجود خارجی است نه وجود ذهنی و جایگاه آن در صقع نفس است؛ از این منظر صور علمی و وجودات ذهنی، علم نیستند، بلکه وجود ظلی علم‌اند. گروهی دیگر تغایر میان علم و صورت ذهنی را حقیقی قلمداد نمی‌کنند، بلکه این تغایر را اعتباری می‌دانند و معتقدند صورت ذهنی به‌لحاظ وجودی، علم و به‌لحاظ ماهوی، معلوم بالذات است. برخی دیگر علم را اضافۀ اشراقی می‌دانند و بنابراین امری وجودی و طرف‌ساز تلقی‌اش می‌کنند و صور علمی و ذهنی را حاصل اشراق نفس می‌دانند. با بررسی این دیدگاه‌‌ها و قوت‌ها و ضعف‌هایشان می‌توان چنین گفت که اگر برای تبیین فرامقولی‌بودنِ علم به تمایز حقیقی و تعدد وجودی میان علم و صورت علمی تمسک جوییم، با اشکالات و ابهاماتی مواجه خواهیم شد. برای رفع این اشکالات باید به‌گونه‌ای دیگر به تبیین فرامقولی‌بودن علم پرداخت. باتوجه‌به اینکه اضافۀ اشراقی امری وجودی است، این تبیین برای فرامقولی‌بودن و وجودی‌بودن علم جامع‌تر است که علم یا صورت علمی را حاصل اشراق نفس بدانیم.

در این پژوهش، وجوه اختلاف و تشابه دیدگاه‌ مولانا و شوپنهاور در خصوص اراده، به‌روش توصیفی‌تفسیری بررسی شده است. شوپنهاور ازجمله فلاسفه‌ای است که به‌صراحت اصالت را به اراده داده و آن را به‌عنوان نیروی اساسی بشر و بنیان کوشش‌‌ها و فعالیت‌‌های او، ازجمله اندیشیدن، پذیرفته است. وی در نظام فلسفی خود از عباراتی نظیر «جهان تمثّل اراده» و «ارادۀ معطوف به قدرت» بهره برده است که شاخص نظام فلسفی‌اش تلقی می‌شود. مولوی نیز با بیان دلایل دینی، عقلی، حسی و وجدانی از ارادۀ انسان دفاع و او را موجودی مختار معرفی کرده است. او حتی سعی‌کردن در زمینۀ‌ شکر نعمت حق را اراده می‌داند. ازنظر او نیز عاشق با میل و اختیار، ارادۀ خود را در ارادۀ معشوق فانی می‌سازد. با بررسی دیدگاه این دو دربارۀ اراده، نکات و وجوه مشترک و مختلفی استخراج‌شدنی است که زمینۀ آشنایی هرچه‌بیشتر با این موضوع و رفع ابهامات مربوط به آن را برای مخاطبان فراهم می‌سازد.

هیوبرت دریفوس با روش پدیدارشناسانۀ خود که برگرفته از آموزه‌‌های هیدگر و مرلوپونتی است، دو پارادایم هوش مصنوعی، یعنی نمادگرایی و پیوندگرایی را به نقد می‎کشد. وی سپس جریانی را از پارادایم سوم هوش مصنوعی، یعنی حیات مصنوعی با قید شروطی ویژه می‌پذیرد. این جریان به هوش مصنوعی هیدگری مشهور است. در این مقاله با بیان اجمالی نقد‌های دریفوس بر دو پارادایم نخست هوش مصنوعی، رأی نهایی وی در خصوص امکان پذیرش هوش مصنوعی هیدگری بررسی می‌شود. به‌نظر نویسندۀ این مقاله، دست‌کم به سه طریق می‌توان امکان هوش مصنوعی هیدگری بر مبنای نظریات دریفوس را نشان داد. راهکار نخست با استفاده از رهیافت دنیل سوسر و بر اساس تعاملگرایی ارائه می‌شود؛ راهکار دوم با استناد به دیدگاه جان سرل و تفکیک هوش مصنوعی قوی و ضعیف بیان می‌شود؛ راهکار سوم باتوجه‌به آموزۀ هم‌تحققی، میان‌آگاهی، هوشمندی و رفتار هوشمندانه نشان می‌دهد که این امکان به چه ترتیب میسّر است.

موضوع استطاعت به‌معنای توان انسان در ارتکاب فعل، برای بررسی رابطۀ ارادۀ انسان با ارادۀ مطلق خداوند مطرح شده است. این موضوع از دیرباز در میان مسلمانان مطرح بوده است. امامیه و متکلمانشان نیز از این مسائل دور نبوده‌اند. دراین‌باره طیفی از نظریاتِ آزادی اراده، جبر و راه میانه هم در میان کلیت مسلمانان و هم در حلقه‌‌های امامیه مطرح شده است، چندان که این موضوع را می‌توان کلیدی برای شناسایی مرزبندی‌‌های درونی متکلمان امامی دانست. در این مقاله با نگاهی به عقاید منسوب به اصحاب امام صادق(ع) در نوشته‌‌های متکلمان و فرقه‌نگاران و سنجیدن آن‌‌ها با روایاتی که خود امامیه نقل کرده‌اند، در پی شناخت صورت‌بندی‌‌هایی برمی‌آییم که متکلمان امامی دراین‌باره مطرح کرده‌اند. از این رهگذر می‌توان دریافت که آزادی مطلق اراده و نیز راه میانه (امر بین‌الامرین) و گرایش‌‌های اندکی شبیه به جبریه در میان امامیه قائلانی داشته است.

نواندیشان دینی در دو قرن اخیر به نقد و پالایش میراث اسلامی پرداخته‌اند. گستردگی طیف نواندیشان دینی و نقد‌های آنان بر سنت اسلامی از موضوعاتی بسیار مهم در مطالعات اندیشۀ اسلامی معاصر است. قرآنیان به‌عنوان گروهی از مسلمانان که مدعی‌اند بر محوریت قرآن بیش از دیگر فرقه‌‌های اسلامی تأکید ورزیده‌اند، توجه پژوهشگران دینی را به خود جلب کرده‌اند. ازآنجاکه این گروه داعیۀ مبارزه با خرافات را دارند، بسیاری از باور‌های شیعی را به‌دلیل تعارض با قرآن باطل و مردود معرفی کرده‌اند. مهم‌ترین موضوعی که در این جریان نقد شده، امامت اهل‌بیت است. قرآنیان با تمسک به آیات متعددی از قرآن کوشیده‌اند تئوری امامت شیعی را به چالش بکشند و آن را باوری مخالف قرآن معرفی کنند. با بررسی اشکال‌های نقضی قرآنیان بر منصوص‌بودن امامت روشن می‌شود که هیچ‌یک از آن‌ها نافی وجود نص بر امامت نیست و مستندات آنان با نصوص امامت تضاد و تنافی ندارد.

ملارجبعلی تبریزی ازجمله اندیشمندان عصر صفوی و معاصرِ ملاصدرا است. او در موارد متعددی با اصول و مبانی حکمت متعالیۀ صدرا به مخالفت برخاسته است. یکی از اختلافات وی با صدرا مسئلۀ اشتراک معنوی وجود است. تبریزی به‌شدت با اشتراک معنوی وجود مخالفت کرده و با ادلۀ متعددی به اثبات اشتراک لفظیِ آن پرداخته است. او در باب صفات الهی نیز با استناد به روایات، صفات را نفی کرده است. در نوشتار حاضر با بررسی این دو مسئله، ضعف و سستی ادلۀ تبریزی نمایانده شده است. اشکالات وارد بر دیدگاه تبریزی به این قرار است: برداشت از روایات بدون درنظرگرفتن فضای حاکم بر عصر صدور آن‌ها، توجه‌نکردن به قرائن متصل و منفصل در فهم مراد حقیقی از آن‌ها، نادیده‌گرفتن روایاتی که تفسیری کاملاً ایجابی از صفات الهی عرضه کرده‌اند، خروج برخی از روایات از محل بحث و ناظربودن آن‌ها به مسئلۀ توقیفی‌بودن اسما و صفات الهی.

نیکولاس رشر در میان محققان غربی از پیشگامانی است که دربارۀ منطق دورۀ اسلامی اندیشیده و قلم زده است. او چهار محور اصلی را برای توصیف وضعیت منطق در دورۀ اسلامی برمی‌شمارد: 1. انتخاب عنوان منطق عربی برای نام‌گذاری منطق دورۀ اسلامی؛ 2. ایجاد دوگانۀ شرقی-‌غربی برای تفکیک منطق‌دانان پس از ابن‌سینا؛ 3. خاموشی منطق‌پژوهی پس از سدۀ دهم؛ 4. ذکر اسامی منطق‌دانان و آثارشان. در این نوشتار الگوی منطق‌پژوهی رشر در بررسی منطق دورۀ اسلامی ارزیابی شده است. مهم‌ترین نقدهای وارد بر گزارش رشر از این دوره به این قرار است: 1. دلایل رشر برای ترجیح عنوان منطق عربی به‌جای منطق دورۀ اسلامی موجه و مستدل نیست؛ 2. برخلاف رشر، منظور ابن‌سینا از منطق‌دانان غربی، اندیشمندان مکتب بغداد و پیروان آن‌ها نبوده، بلکه مراد وی از مغربیان، فلسفه‌دانان یونانی و پیروان صرف آموزه‌‌های آنان است. مبنای رشر برای دوگانۀ شرقی-‌غربیِ منطق‌دانان پس از ابن‌سینا نیز همخوانی اندیشه‌‌های فلسفی و منطقی این افراد است که سبب تقسیم‌بندیِ نادرست برخی منطق‌دانان شرقی در طیف غربی و به‌عکس شده است؛ 3. رشر به‌دلیل دسترسی‌نداشتن به منابع دست‌‌اول و نسخه‌‌های خطی و نیز ناآگاهی از منطق‌پژوهی در آثار غیرمنطقی چون فلسفه و علم اصول، به‌اشتباه گمان کرده است که منطق‌پژوهی پس از سدۀ دهم به فراموشی گراییده است؛ 4. گزارش رشر در معرفی اسامی و تعداد آثار منطق‌دانان نیز کمبود‌هایی دارد.

از جمله انتقادات سنت‌‌های فکری مخالف فلسفۀ اسلامی به آن، تأثیرپذیری مکاتب مختلف فلسفۀ اسلامی از عناصر فلسفی یونان است. پیروان مکتب تفکیک با استناد به وجود اصول و مبانی مشترک میان فلسفۀ اسلامی و یونانی، مدعی مخالفت و تقابل فلسفۀ اسلامی با معارف ناب اهل‌بیت(ع) هستند. به‌نظر آنان فلسفۀ اسلامی، گسترش‌یافتۀ اصول عقلی یونانی است که منشأ الهی ندارد و هدف آن رقابت با اندیشه‌‌های ناب اهل‌بیت(ع) است. مهم‌ترین مبنای مکتب تفکیک در مخالفت با فلسفۀ اسلامی همین ریشه‌‌های مشترک فلسفۀ اسلامی و یونانی است. حال، پرسش این است که آیا مکتب تفکیک، خود، وجوه اشتراکی با فلسفۀ یونانی ندارد و در صورت وجود چنین اشتراکاتی آیا می‌توان این را مؤیدی بر غیرالهی و غیراصیل‌بودن این رویکرد الهیاتی تلقی کرد؟ در این پژوهش با تتبع در آثار فلوطین و تألیفات پیروان مکتب تفکیک، نقاط اشتراک این دو رویکرد فکری در دو مسئلۀ خداشناسی و نفس‌شناسی بررسی می‌شود. مطابق دستاورد‌های این پژوهش، بسیاری از مبانی و اصول مکتب تفکیک به‌وضوح در کلام فلوطین مطرح‌ شده است، به‌گونه‌ای که گویا کلام فلوطین به‌زبانی دیگر در آثار مکتوب اهل تفکیک ظهور پیدا کرده است. ازنظر نگارندگان، وجود این وجوه اشتراک نه‌تنها دلیلی بر غیراصیل و الحادی‌بودن مکتب تفکیک به شمار نمی‌رود، بلکه یافتن سرمنشأ‌های تفکری در کلام پیشینیان یا در سرزمین‌‌های دیگر نشان‌دهندۀ امتداد و گستردگی آن تفکر و بیانگر این مطلب است که سیر تفکر بشر سیری پیوسته و فرازمانی و فرامکانی است.