جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کلام امامیّه از قرن هفتم به بعد به‌‌آرامی با شخصیّت‌هایی مانند خواجه طوسی و علامه حلّی تعاملات گسترده‌تری با فلسفه پیدا کرد. این ارتباط و حتّی اختلاطِ کلام و فلسفه سبب شده است که برخی، کلام این دوره را به طور مطلق کلام فلسفی بخوانند. در این مقاله، با بررسی اندیشه‌های علامه حلّی به طور خاص، نشان داده شد که ایشان در بخش الهیات بالمعنی الاخص در اختلافات اصلی کلام و فلسفه، مانند تبیین صفت قدرت و اراده، اغلب مباحث متفرّع بر حسن و قبح عقلی، مانند مباحث اصلی عدل، نبوّت، امامت و معاد جسمانی بر مواضع کلامی پافشاری کرده و در الهیات بالمعنی الاعم نیز در مواردی مانند انکار یا اثبات جزء لایتجزّی، حقیقت نفس، هیولی، ماهیّت زمان، حدوث و قدم عالم نظرات متکلّمان را پذیرفته و به نقد اندیشه‌های فلسفی پرداخته و در مواردی همچون کاربرد اصطلاحات امکان و وجوب و علّت و معلول، با وجود پذیرش ادبیات و اصطلاحات فلسفی، تغییراتی در مفاهیم داده است که با اندیشه‌های اصلی علم کلام در تعارض نباشد. بنابراین بهتر آن است که کلام علامه حلّی را تجلّی اختلاط و رقابت کلام و فلسفه بدانیم، نه فلسفی شدن علم کلام.

درباب «خلقت عالم از عدم»، در مسیحیت نیز همچون اسلام، مطالب بسیاری گفته شده‌است. ویلیام کریگ، متکلم مسیحی معاصر که با برهان جهان‌شناختی کلامی در دنیا مطرح شده‌، معتقد است آموزه‌ی خلقت از عدم، آموزه‌ای مبتنی بر کتاب مقدس است. در این مقاله، به تبیین و بررسی دیدگاه او و مقایسه‌ی آن با آیات قرآن کریم پرداخته شده‌است. در این بررسی معلوم گردیده‌ که کریگ با گرد‌آوری فرازهایی از کتاب مقدس که آنها را مرتبط با خلقت از عدم می‌داند، معتقد است اگرچه در متن کتاب مقدس، به خلقت از عدم تصریح نشده‌است و خود این عبارت نیامده اما مفهوم آن در کتاب مقدس دیده می‌شود و با قدرت، منظور خود را می‌رساند. در این مقاله، فراز‌هایی که کریگ، بدان‌ها اشاره کرده، دسته‌بندی گردیده و توضیحات، برای آنها بیان شده‌است. در ادامه نیز آیات قرآن درباب خلق از عدم، و تشابه و تفاوت آنها با آیات کتاب مقدس، ذکر شده‌است. با مقایسه‌‌ی این دو کتاب مقدس، می‌بینیم که خلقت از عدم در هر دو کتاب، صریح نیست؛ افعال و نیز ریشه‌ی افعال در هر دو متن، خود، معنای خلقت بدون هیچ چیز را در بر دارند؛ «همه‌ی اشیاءِ» مورد اشاره در هر دو، خلقت یافته‌ به دست خداوند هستند و ... . اگرچه در عهد جدیدِ کتاب مقدس، «مسیح» با خداوند در امر الوهیت، سهیم است، ولی باید گفت تشابهات بین قرآن و کتاب مقدس در امرِ «خلق از عدم»، بیشتر از تفاوت‌ها است و این نکته، ما را بدان امر می‌رساند که این دو کتاب آسمانی، منبعِ واحد دارند.

ضرورت و مشروعیت تأویل در منابع کلامی اسماعیلیه یکی از مسائل مهم و کاربردی در بحث تأویل است. تأویل باطنی مورد نظر اسماعیلیه اعم از آیات متشابه و محکم است. آنان برای هر لفظی معنای تأویلی قائل هستند. در کلام اسماعیلیه چه دلایلی بر ضرورت و مشروعیت تأویل مطرح است؟ سه دسته دلیل برای پاسخ به مسئله به دست آمد: دلیل قرآنی، عقلی و روایی. ضمن بررسی سه دلیل یاد شده سه قاعده کلی نیز برای اثبات ضرورت و مشروعیت تأویل به دست آمد: قاعده سازگاری عقل و وحی، قانون موازنه، قانون زوجیت. در این نوشتار به نقد و بررسی مهمترین ادله اسماعیلیه بر ضرورت و مشروعیت تأویل بویژه دیدگاه حمیدالدین کرمانی به عنوان یکی از دانشمندان شاخص در کلام اسماعیلیه پرداخته شده است. سرانجام هیچ کدام از ادله یاد شده توانایی اثبات تأویل عموم آیات قرآن توسط اسماعیلیه را نداشت. مقاله به روش توصیفی ـ تحلیلی به سامان رسیده است.

ابن تیمیه از جمله شخصیت های کلامی است که در کتاب منهاج السنه که در مقابل اندیشه های علامه حلی نگارش یافته، در صدد به چالش کشاندن جایگاه حضرت فاطمه (س) برآمده است که نه تنها در منابع شیعی از این بانوی اسلام به عظمت یاد می شود، بلکه در میان اهل سنت نیز از موقعیت بسیار ممتازی برخوردار است. با تتبع در منابع اهل سنت (جوامع روایی و کتب تاریخی) به دست می آید که وی، تمام همت خود را صرف انکار واقعیاتی از زندگانی دختر پیامبر اسلام (س) می کندکه مورخان و محدثان به ثبت و ضبط آن مبادرت نموده اند. لذا در این نوشتار سعی برآن است تا با توجه به کثرت منابع روایی و ثبت وقایع تاریخی در لابلای متون اهل سنت، خلاف گفته های ابن تیمیه، اثبات شود و روشن گردد که او تا چه اندازه، نسبت به بانوی اسلام عناد داشته و با توسل به تضعیف و یا تکذیب روایات، در صدد تنزل جایگاه حضرت فاطمه (س) در میان مسلمانان برآمده است.

توجه به چگونگی «پیدایش» و «شکوفاییِ» بنیان‌های همگانی و جهان‌شمول فطری که در شکل‌گیری ایمان در انسان‌ها سهم مهمی دارند، و تبیین نقش موقعیت‌های اجتماعی در آن‌ها مساله‌ای است که به تحقق نگاهی تازه به مساله ایمان منجر گردیده است. از این منظر «ایمان» به دلیل برخورداری از شاخصه «تولید اجتماعی» (به معنای شکل‌گیری، استمرار، تقویت، تضعیف یا زوال یک پدیده در یا تحت تاثیر موقعیت‌های اجتماعی) حتی در نگرش جامعه‌شناختی نیز می‌تواند امری اجتماعی محسوب شود. بر همین اساس، نوشتار پیش‌رو که با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای و به روش تحلیل مضمون انجام شد، بیانگر این بود که در عوالم پیشین، معارف فطری در موقعیت‌های اجتماعی ویژه‌ای برخاسته از «بعثت انبیا» و «عرضه» وجودهای انسانی بر پیامبر اکرم شکل گرفته‌اند، و سپس در عالم دنیا در موقعیت‌هایی اجتماعی همچون مواجهه با استذکار رسولان و برقراری ارتباطات اخلاقی و پسندیده اجتماعی (در جهت توجه و همراهی با گزاره‌های بنیان‌های اخلاقی) شکوفا می‌شوند. از این رو ایمان از شاخصه «تولید اجتماعی» برخوردار است و درنهایت می‌توان آن را امری اجتماعی دانست.

بیشتر علمای شیعه برآنند که آیاتی از قرآن مشیر به رجعت است و از وقوع آن پیش از قیامت خبر می دهد اما اندکی نیز هیچ نشانی از رجعت در قرآن نمی‌یابند. از میان مثبتین، برخی ادعای صراحت آیات در این معنا را دارند حال آنکه برخی دیگر که البته درصد اندکی از ایشان هستند، این ادعا را به جا نمی‌بینند. در میان شیعیانی که هیچ آیه ای را دال بر رجعت نمی‌ یابند نیز اختلاف است. برخی برآنند که قرآن در این باره سکوت کرده، نه از وقوع آن در آینده خبر میدهد و نه وقوع آن را نفی می‌کند. حال آنکه برخی دیگر ادعا می‌کنند که قرآن به صراحت ایده رجعت را انکار کرده است. دو ادعای صراحت آیات در اثبات و صراحت آیات در انکار رجعت سنگین‌ترین ادعاهای مطرح است. در این نوشتار پس از اعتبار سنجی استناد مدعیان صراحت آیات، چه در جهت نفی چه در جهت اثبات، به این نتیجه رسیدیم که در قرآن هیچ تصریحی درباره رجعت نمی‌توان یافت؛ نه در اثبات رجعت، نه در انکار آن. که اصلا اگر «صراحتی» در کار بود، این همه اختلاف پیش نمی‌آمد. نهایت اینکه قرآن، ظهور دارد، یکی قوی‌تر و یکی، ضعیف‌تر.