جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مسائل مهم در حوزۀ اخلاق کاربردی حل دوراهه‌های اخلاقی است که بر پایۀ روش‌هایی صورت می‌گیرد. روش‌های اصل‌گرایی، قرینه‌گرایی و موازنۀ متفکرانه، از مهم‌ترین روش‌های رایج در حل چالش‌ها و دوراهه‌های اخلاقی است. هر یک از این روش‌ها با نقایصی همراه است. در حکمت 289 نهج البلاغه امام علی؟ع؟ برای حل دوراهه‌های اخلاقی روشی را پیشنهاد می‌دهند که بر اساس فرایندی چندمرحله‌ای و مبتنی بر همۀ ابعاد وجودی فاعل اخلاقی _ شامل بُعد معرفتی، عاطفی و رفتاری _ شخص بتواند ضمن آگاهی معرفتی و قلبی نسبت به دوراهۀ اخلاقی، تصمیم مقتضی را اتخاذ کند. این روش که با ارجاع دو یا چند گزینۀ اخلاقی به نفس فاعل اخلاقی آغاز می‌شود با قضاوت درونی شخص ادامه می‌یابد و فاعل اخلاقی با عرضۀ دوراهه به درون، آنچه را که به هوای نفس نزدیک‌تر است می‌یابد و با آن مخالفت می‌کند. ابعاد مختلف این روش اخلاقی، مؤلفه‌ها و مراحل آن، مسئله‌ای است که مقالۀ حاضر به روش توصیفی ‌_ تحلیلی عهده‌دار تبیین آن است.

مقاله حاضر به تحلیل مفهومی شاکله به مثابه امری واسطه‌ای بین انسان و کنش او می‌پردازد. واژۀ «شاکله» در آیه 84 سوره اسراء مطرح شده است. دربارۀ چیستی شاکله و شاکله‌مندی رفتار در طول تاریخ تفسیر فرضیات متفاوتی بیان شده است. برخی از مفسران شاکله را جوهر و ذاتی انسان، برخی اکتسابی و جوهری انسان و برخی باتردید به صورت فصلی بین این دو دانسته‌اند. تبیین مفهوم شاکله‌مندی رفتار و تأثیر آن در نظام‌های تربیتی و اخلاقی بسیار ضروری است. در این تحقیق، آیه همچون نموداری خطی فرض شده و جایگاه شاکله با کلمات قبل و بعد خود در این نمودار بررسی می‌شود. از طریق تحلیل پیوند شاکله با انسان و رفتار انسان به مفهوم جامع و جدیدی می‌توان دست یافت. شاکلۀ هرانسانی برآیندی از جوهر انسان و ملکاتی که جوهری او هستند و مجموع دارایی‌های اکتسابی اوست که رفتارش را شکل می‌دهد.

دستیابی به معنویت سازمانی نیازمند انگیزۀ معنوی در کارکنان است. مدیران، برای ایجاد انگیزش معنوی در کارکنان، ناگزیرند به گرایش‌های درونی آنان توجه کنند؛ چراکه ارزش‌های معنوی با گرایش‌های انسان عجین است. هدف نخست این جستار، تدوین بخشی از راهبردهای قرآن در ایجاد انگیزش معنوی است که از گرایش انسان به لذت‌جویی و رنج‌گریزی حاصل می‌شود. نیز هدف دوم یافتن روش‌های مطلوب قرآنی برای عملیاتی کردن این راهبردها در حد امکان است. در پژوهۀ پیش‌ رو که از روش تفسیر موضوعی استنطاقی استفاده می‌گردد، به منظور استنتاج هر راهبرد و روش‌های اجرای آن، از الگوی منطقی«ویلیام فرانکنا» بهره‌گیری می‌شود. در این الگو از دو نوع گزارۀ هنجارین و واقع‌گرا در یک فرایندِ استنتاج منطقی استفاده می‌گردد. دستاورد کاربست الگوی روشی مذکور بر مبنای گرایش به لذت‌، استخراج راهبردهای تبیین لذت‌بخشی معنویات، برجسته‌سازی لذت‌های اخروی، رعایت اصل لذت‌بخشی در انتقال مفاهیم معنوی و ارتقای ذائقۀ لذت‌خواهی در کارکنان؛ و بر مبنای رنج‌گریزی، استخراج راهبردهای انذار و تسهیل امور معنوی است.

نزدیک به چهل نمونه از افعال پیامبر(ص)، به عنوان افعال اختصاصی ایشان معرفی شده است. طبق نظریۀ مشهور، افعال اختصاصی قابل الگوگیری نیستند. در نتیجه، این تعداد از افعال پیامبر(ص) از دامنۀ افعال قابل تأسّی خارج می‌گردند. مقالۀ حاضر با رویکردی تحلیلی و نقد دو مقدمۀ نخست، نتیجۀ متفاوتی را در میان نهاده است. از یک سو، با تعیین ملاک‌هایی علمی، تعداد افعال اختصاصی پیامبر(ص) را بسیار کمتر از آمار ذکر شده دانسته است و از سوی دیگر، با گونه‌شناسی افعال اختصاصی به دو دستۀ مشکک و متواطی، بعضی از افعال اختصاصی را قابل تأسّی دانسته است. بدین‌سان که در افعال متواطی، محدودیت اختصاصی بودن را متوجه حکمِ وجوب یا حرمت فعل کرده است و در افعال مشکک، محذوریت اختصاصی بودن را به مراتب شدید آن بازگردانده است.

بر مبنای این اصل که قرآن کتاب هدایت و یادآوری است و نه یک کتاب فقهی، انتظار می‌رود در هر دسته از موضوعات خود، اهداف و آموزه‌های تربیتی را نیز لحاظ کند. این مقاله به بررسی موردی رهیافت‌های تربیتی آیات فقهی ازدواج، مهریّه و نفقه می‌پردازد. تحلیل آیات پس از کدگذاری، مقوله‌بندی، توصیف و تحلیل داده‌ها می‌آید. موارد زیر در این آیات نشان داده می‌شود: ابعاد تربیتیِ جسمی، روحی، اقتصادی، جنسی و اخلاقی؛ اهدافِ تربیتیِ ایجاد روحیۀ تعاون، پیشگیری از رذایل اخلاقی، مبارزه با عقاید و آداب نادرست و تقویت روحیّۀ شکرگزاری؛ اصول تربیتیِ رعایت محدودیّت‌های طبیعی و وسع مالی متربّی، نظارت مستمر بر اعمال وی، آزادی و اختیار متربّی، حفظ کرامت انسانی؛ و روش‌های تربیتیِ مانند: تشویق و پاداش، محروم‌سازی، پرهیز از تصریح در مسائل جنسی، و مقایسه و تحریک عواطف انسانی. قرآن بر آن است تا تربیت افراد خانواده با حفظ کرامت و جایگاه والای انسانی‌ آن‌ها و با اختیار خودشان فراهم آید.