جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نهج‌‏البلاغه به‌مثابه اخ‌القرآن و اولین تفسیر از آیات قرآن، سرشار از معارف و لطایف آسمانی است که از زلال ناب دریافت‌‏های ربانی مفسر خبر می‏‌دهد. در کنار انبوه آموزه‌‏های این منبع معتبر، اما بر اثر خطای مؤلف، برخی اطلاعات نادرست نیز گردآوری شده و متن والای آن را نیازمند جداسازی سره از ناسره نموده است. ازجمله این موارد توصیفات جنسیت‏‌زده برخی متون در مورد زنان است که آنان را فرودستانه بازنمایی نموده است. یکی ازاین‌گونه سخنان، تشویق زنان به خانه‏‌نشینی و الزامات آن - شوهرداری- است که آن‌‏را تا حد جهاد فی‌سبیل‌الله ارتقا بخشیده است. در این مقاله عبارت "جهاد المرأة حسن التبعل" مورد اعتبارسنجی متن و سند قرارگرفته و الحاق این عبارت را به حکمت 136 از اضافات راویان و از نمونه‌‏های اندیشه‌‏های‏ برساخته، نسبت به زنان دانسته است. این عبارت پیش‎تر از نهج‏‌البلاغه، در روایات کلینی و صدوق وارد شده و تحلیل سند آن‎ها نشان ‏‌می‌‏دهد از ساخته‏‌های جاعلان بوده و به علی(ع) منتسب گردیده و بعدها همان متن، توسط غالیان به امام هفتم منسوب شده است. درحالی‌که چنین پیشینه‌‏ای در کتب متقدم اهل سنت وجود نداشته و در قرن چهارم متأثر از متون شیعه در کتب متأخرین آن‏ها وارد گردیده است. این عبارت در درون متن نیز با سیاق و گفتمان سخن، هم‏خوانی نداشته و بر متن ادراج شده است و نشان‏‌دهنده گفتمان فقهی قرن دوم و سوم در تفسیر زنان است که نگاه‌‏های فرودستانه این دوران را نسبت به زنان نمایندگی می‏‌کند.

تحلیل گفتمان انتقادی با تکیه بر زبانشناسی نقشگرا معتقد است که میان متن و زمینۀ متن (شرایط اجتماعی) رابطۀ تعاملی وجود دارد و بافت متن از بافت موقعیت تأثیر می­پذیرد. یکی از متون گفتمانی که با جهان خارج رابطۀ ارگانیک و مستقیم دارد، نهج‌البلاغه است که با تکیه بر نظریات جدید زبانشناسی مثل گفتمان انتقادی می­توان به کشف ناگفته‌های پنهان در پس بافت متنی آن دست یافت. امام علی(ع) در رویارویی با مخالفان خود با انتقاد روشن از ایدئولوژی حاکم، سعی می­کنند بافت فرهنگی جامعه را در راستای اهداف بلند اسلام تغییر بدهند. بررسی برخورد امام(ع) از دریچه گفتمان انتقادی به ما کمک می‌کند که بفهمیم امام چگونه از زبان در راستای مقابله با گفتمان‌های ظالمانه استفاده کرده‌است. این پژوهش با روش تحلیلی- توصیفی و با تکیه بر نظریۀ نورمن فرکلاف، با تحلیل ساختار متنی همچون واژگان و جملات در سطح توصیف و تطبیق آنها با بافت موقعیت در سطح تفسیر، نقش و رابطه آن با گفتمان‌های موجود در سطح جامعه را تبیین می­نماید. بررسی خطبه­ها و نامه­ها از نظر واژگان و دستور نشان داد که ویژگی‌های مدنظر رویکرد فرکلاف، در چارچوب ارزش‌های تجربی و بیانی و رابطه‌ای در این خطبه‌ها و نامه‌ها وجود دارد. در سطح تفسیر گفتمان حضرت متناسب با فضای سیاسی و اجتماعی آن روزگار است و در سطح تبیین چرایی و ایدئولوژی پشت پردۀ گفتمان امام نسبت به ناکثین، دفاع از حقانیت خودش و رعایت نشدن عدالت در حقش است.

خطبه غراء ازجمله خطبه‌های طولانی حضرت علی(ع) است که به دلیل فصاحت و بلاغت بسیار و برخورداری از مضامین عالی، در طول تاریخ موردتوجه بسیار شارحان و ادیبان قرار گرفته است. یکی از مهم‌ترین سؤالات در رابطه با این خطبه، کشف موضوع اصلی و غرض امام(ع) از بیان این مطالب است. مطالعات صورت گرفته نشان می‌دهد هرکدام از شارحان، موضوعی خاص را برای این خطبه در نظر گرفته و با رویکردی خاص به شرح آن پرداخته‌اند، ازجمله: توصیه به تقوا، بیان صفات خداوند، سرگذشت انسان، پرهیز از دنیاگرایی، توصیف قیامت، انذار از معاد و غیره. در این پژوهش تلاش شده با استفاده از روش تحلیل محتوا و استخراج مقوله‌های مهم متن، ساختار هندسی خطبه غراء تبیین و در نهایت موضوع اصلی خطبه، کشف و شناسایی شود. یافته‌های حاصل از تحلیل محتوای مقوله‌های مهم خطبه نشان می‌دهند که حضرت علی(ع) در این کلام نورانی و فصیح خود به دنبال ترسیم نقشه راه نجات انسان‌ها بوده‌اند. به همین دلیل ابتدا به معرفی انسان و استعدادهای او پرداخته، سپس وضعیت حال (زندگی دنیایی) و آینده (زندگی آخرتی) او را گزارش کرده و در این مسیر، انسان را از فرصت‌ها و تهدیدهای پیش رو مطلّع و در پایان راهکار اصلی نجات یعنی تقوا را معرفی و ثمرات آن را تبیین نموده‌اند. الگوی حاصل از تحلیل محتوای مقوله‌ای این خطبه می‌تواند ترسیم‌کننده راهکار نجات و سعادت انسان‌ها باشد.

نامة پنجاه و سوم نهج‌البلاغه یکی از نامه­های معروف و در عین­حال خواندنی امام علی(ع) است. این نامه که به مثابة فرمان به مالک اشتر نخعی است و به عهدنامة مالک اشتر نیز معروف شده است، حاوی آرای خطیر امام علی(ع) پیرامون اصول مدیریت جامعة اسلامی است. سبک­شناسی لایه­ای، کشف و تفسیرِ پیوند مشخصه­های صوری متن را با محتوای آن آسان­تر می­سازد و لایة نحوی، کیفیات روحی و ذهنیات پنهان گوینده را از خلال عناصر نحوی می­نمایاند. در این میان، نگارندگان، با کاوش پیرامون یکی از مشخصه­های نحوی به اسم «­ی دستوری» و یا نحوی، در پی آن هستند که رابطة صدای دستوری جملات را، با اندیشه امام آشکار نمایند. صدای دستوری، رابطة رخداد یا حالت فعل با دیگر شرکت­کنندگان در فرآیند فعلی است؛ در نتیجه صدای دستوری در افعال این نامه، با توجه به سایر ارکان جمله؛ یعنی فاعل و مفعول، مورد کاوش قرار گرفت و فراوانی صدای فعّال/ مستقیم، که نقطة شروع را فاعل قرار داده است، مخاطب را متوجه اهمیت فاعل می­کند، سپس بسامد بالای همان صدا که نقطة شروع را رخداد قرار داده، بر اهمیت کاری که مالک اشتر باید انجام دهد و یا از آن نهی شده است، به واسطة کاربرد فراوان افعال امر و نهی تأکید می­کند، همین­طور الصاق نون تأکید به افعال، مهر تأیید بر فرمایش ولیّ مسلمین، می­زند. این جستار، قصد دارد که با روش توصیفی- تحلیلی و با مراجعه به کتاب­خانه و منابع اینترنتی، به بررسی رابطة نحو و اندیشه امیر مؤمنان، بپردازد.

کتاب گران‌سنگ نهج‌البلاغه مشتمل بر تعداد قابل‌ملاحظه‌ای از عبارت­های دال بر مفهوم بیهوده­کاری است که امام علی(ع) برای ترسیم میزان درجه عبث بودن یک کار، القای دور بودن خود از آن امور و در راستای به تصویر کشیدن میزان نزدیکی و خوگرفتن جبهه مقابل به آنها، از آن تعابیر بهره برده که با توجه به جنبه اقناعی آن تعابیر، شناسایی، استخراج و تحلیل آنها بسیار پراهمیت می­نماید و نقش محوری در دریافت مفاهیم موردنظر امیر سخن دارد. در پرتو اهمیت مسأله، پژوهش حاضر با اتخاذ رویکرد کیفی و روش توصیفی- تحلیلی می­کوشد ضمن شناساییِ تعابیر دال بر بیهوده­کاری و بیهوده­کارانی که در نهج‌البلاغه حضور یافتند، به این موضوع بپردازد که در خطبه­ها و نامه­های نهج‌البلاغه، عمل مورد بحث، با چه استراتژی­ای مفهوم­سازی شده، چه شخص یا اشخاصی کارشان، نمود بیهودگی و بیهوده­کاری است و چه تصویری از آنان ارائه‌شده و عموماً ریشه آن امور در چیست. بررسی­ نشان از آن دارد که حضرت کوشیده در راستای اصلاح امور و روشنگری، با کاربست تشبیه و عینی­سازی امور موردنظر، مخاطبان بیهوده­گرا را متوجه گژفهمی­شان نماید و در همان حال با تصویرسازی بی­بدیل، مانایی و ماندگاری مفهوم سخن خود را در ذهن مخاطب بالا ببرد. دیگر اینکه بحث زمامداری و خلافت، محور بیشتر سخنان مشتمل بر بیهودگی و بیهوده­کاری بوده است.