جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در عصری که گفتمان جهانی‌سازی، ذهن بسیاری از اندیشمندان را به خود جلب کرده، بررسی نسبت دین با این گفتمان، دغدغه‌ای جدی است، به ویژه آنکه قرآن سخن از دین جهانیِ اسلام به میان ‌آورده و وعده به غلبۀ آن بر همۀ ادیان و گفتمان‌ها در گسترۀ جهانی داده است. مسئله این است که بشر چه نقشی در این وعدۀ الهی دارد؟ آیا قرآن راهکاری در این راستا برای مسلمانان پیش گذاشته است؟ تحقیق حاضر با استقراء در قرآن و استخراج آیات مرتبط و بررسی تحلیلی آن‌ها به روش کتابخانه‌ای، به راهکار‌های متعدد دست یافته که کلیدی‌ترین آن، «الگوی جهانی‌شدن» جامعۀ اسلامی است. مسلمانان برای تحقق جهان‌گستری دین باید با «کنترل درون»، «نصرت دین الهی»، «استقامت‌ورزی» و «اصلاح‌گرایی» خود را پرورانده و حرکت تاریخی خود را به جای برون‌نگری و رویکرد پی‌رونده، به درون‌نگری و رویکرد پیش‌رونده تغییر دهند و با جهاد مستمر تلاش کنند تا دین را از ساحت نصوص به ساحت تمدن عینیت ببخشند و خود الگو و مقتدای جهانیان شوند.

عالمان مسلمان با تدبر در آیات قرآن، و تحلیل توحید، به اقسام مختلفی از توحید اشاره می‌نمایند. اثبات وحدانیت خداوند با تحلیل اسماء، افعال و اوصاف خداوند، بخش مهمی از طرق تثبیت توحید و تبیین اقسام آن به شمار می‌‍‌آید. تحلیل حقیقت توحید با نگرش عزت، می‌‍‌تواند یکی دیگر از منابع مهم اصطیاد توحید باشد. اثبات توحید بر پایۀ اصل عزت در پژوهش‌‌های پیشین دیده نمی‌شود. ضرورت بحث کنونی در نوع شناخت یگانگی خداوند، به لحاظ کسب نگاهی جدیدتر به عزت و اثرگذاری توحید مبتنی بر عزت در زندگی انسان است. در این مقاله، با روش توصیفی _ تحلیلی از آیات قرآن و احادیث، توحیدِ عزت‌بنیان بررسی می‌‍‌شود. بر اساس تحلیل مفهوم قرآنی عزت و بازشناسی آن با رویکرد توحیدی، اصل عزت به مثابۀ مأخذ برهان اثبات توحید قرار می‌‍‌گیرد. این مأخذ، ابعاد جدیدی از توحید را نشان می‌‍‌دهد. یافته‌‌های پژوهش، معطوف به این حقیقت است که توحیدِ عزت‌بنیان و ویژگی‌‌های آن، از آیات و احادیث قابل اصطیاد است.

آیات و روایاتی که به نکوهش کفار و مخالفان و رفتارهای آنان پرداخته یا تعامل مسلمانان را با آنان بیان کرده است، این ادعا را به میان می‌آورد که اسلام، نظام اخلاقی تبعیض‌آمیزی را به سود مؤمنان و برضد غیر مسلمانان ارائه نموده و ارزش‌های اخلاقی و انسانی را برای غیر مسلمانان نادیده گرفته است. این تحقیق درصدد پاسخ به این ادعاست. براساس این تحقیق، مبتنی بر آموزه‌های دینی، در رعایت اصول اخلاقی و رفتارها و آداب اجتماعی، تبعیض طبقاتی براساس عقیده وجود ندارد، بلکه موضوع در اینجا، «انسان» است و جز در موارد استثنایی، بین مسلمان و کافر تفاوت و تمایزی قرار داده نشده است. آنچه ادعای مذکور را تقویت کرده است، از یک‌سو عدم تفکیک بین «جایگاه معنوی» افراد با حوزۀ «تعاملات اجتماعی» است، و از سوی دیگر آموزه‌هایی که از آن‌ها، جواز «سبّ»، «بهتان» و «غیبت» مخالفان برداشت شده است. نوشتۀ حاضر این برداشت‌ها را به نقد کشیده و لزوم رعایت ارزش‌های اخلاقی و رفتاری در مواجهه با غیرمسلمانان را اثبات کرده است.

وصف رحمت در قرآن کریم بارها در قالب‌های مختلف به خدای سبحان منتسب گشته و آثاری اساسی و بس مهم برای آن یاد شده است؛ از این رو، ارتقای معرفت در خصوص آن مهم و مفید است. طبیعی است که واکاوی مفهوم «رحمت الهی» ابتدائاً منوط به مفهوم‌یابی خود مادۀ رحمت است. تحقیق حاضر کوشیده به شیوۀ توصیفی _ تحلیلی به تعریفی دقیق‌تر از مادۀ رحمت و در پی آن ارائۀ مفهومی دقیق‌تر در خصوص «رحمت الهی» بپردازد و البته در این مسیر به گونۀ مقتضی از راهکارهای معناشناسی بهره برده است. باری می‌توان گفت: «رحمت» در معنای اصلی‌اش عبارت است از میل درونی به ایصال خیر به «مرحوم»، که از محبت برخاسته از نوعی مبدأ مشترک یا قرب پیشین نشئت می‌گیرد. در مواردِ انتساب مادۀ «رحمت» به خدای سبحان در آیات شریفه نیز، به‌رغم برخی تأویلاتِ خلاف ظاهر، به نظر می رسد مراد از رحمت، مُفادِّ متعارفِ معنایِ پیش­گفته، البته با لحاظ شأن الهی است؛ هرچند از باب مجاز، گاه رحمت الهی، به فعل افاضه و اِنعام الهی یا مصداق خارجی نعمت و فیض الهی نیز اطلاق شده است.

یکی از جریان‌های مهم در اخلاق‌پژوهی در تمدن اسلامی، طب‌انگاری اخلاق است. در منشأ پیدایش این جریان می‌توان به تأثیرپذیری اخلاق‌پژوهان از سنت تفسیری اشاره کرد. دانشمندان علم اخلاق با الهام گرفتن از مفاهیم قرآنی، مانند بیماری و سلامت قلب، فضائل و رذائل اخلاقی را با انگارۀ بیماری و سلامت بررسی کرده‌اند. قرائن مؤید این نظریه که در این نوشتار واکاوی شده، با بررسی معانی و وجوه «قلب» و «بیماری» و نیز تعیین مصادیق بیماری قلب در تفاسیر آیات دوازده‌گانۀ «فی قلوبهم مرض» قابل ردیابی است. مفسران با ذکر دلایل اینکه چرا قرآن از کلمۀ «مرض» در این آیات استفاده کرده است، به ایجاد انگارۀ طبی یا مدل پزشکی در تحلیل بیماری‌های اخلاقی و فکری کمک کرده‌اند. این امر می‌تواند در نهایت به ایدۀ نظریۀ قرآنی سلامت بینجامد.

اهمیت فرازبان «تأویل» در فهم متن قرآنی با تحولات معنایی که در تاریخ هرمنوتیک اسلامی داشته است، پرسش از ضابطه‌مندی و ضابطه‌پذیری آن را ضروری و لازم می‌نمایاند. امکان طرح این پرسش با توجه به تلقی‌های معنایی متفاوت تأویل، بر این نکته مترتب است که نخست بدانیم از کدام تأویل و معنای آن بحث می‌کنیم و متعلق بحث چیست؟ ازاین‌رو با توجه به تعداد تلقی‌هایی که از تأویل وجود دارد، می‌توان گفت: پرسش از ضابطه‌پذیری و ضابطه‌مندی ساحت تأویل نیز صورت‌بندی‌های متفاوت و پاسخ‌های متعدد خواهد داشت. پژوهش پیش رو با مطرح کردن چهار گام مقدماتی (1. دوگانۀ تفسیر/ تأویل، 2. سیطرۀ فرازبانِ «تفسیر»، 3. تفسیر؛ امری ضابطه‫پذیر و ضابطه‫مند، 4. قالب‫های بیانی ناظر به ضابطه‫مندی تأویل) به گونۀ سربسته و اجمالی بستر ضابطه‌پذیری تأویل را مهیا نموده تا از رهگذر آن زمینۀ مناسبی را برای طرح پرسش از ضابطه‌مندی و ضابطه‌پذیری «روایات سه‌گانه تأویل: (روایت اول: عدول از معنای ظاهر، روایت دوم: عبور از معنای ظاهر و رسوخ به لایه‌های زیرین معنا، روایت سوم: اعیان خارجی محسوس و حقایق عینی)» فراهم آورد که در ضمن پاسخ گفتن به هریک از پرسش‌ها، ضوابط و قواعد مربوط در ساحت تأویل را خاطرنشان سازد.