جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در سال‌‌های اخیر برخی از مخالفان مذهب امامیه با «فاقد پیشینه دانستن اندیشه‌‌های شیعى در عصر معصومانD» روایات غیبت را بَرساخته عالمان متأخّر دانسته و این روایات را فاقد ریشه در کلمات ائمهD می‌‌دانند. روشن است که اثبات رخداد غیبت همیشه با کمک روایات صادره از معصومان ممکن است. حال چگونه می‌‌توان پیش‌‌گویی مسئله غیبت را از ناحیه معصومان بدون استناد به احادیث ایشان اثبات کرد؟ پژوهش حاضر برای نخستین بار باورمندی مسئلۀ غیبت در عصر معصومان را بدون تمسّک به روایات و تنها از راه تحلیل گفتمان غیبت اثبات می‌‌کند. در این نوشتار پنج ساختار گفتمان‌‌مدار در عصر حضور- نگاشته‌‌ها، جریان‌‌ها، گفتار مخالفان، سروده‌‌ها و گزینش اصطلاحات و تعابیر خاص- بررسی شده است. نتیجه تحلیل کارکردهای فکری و اجتماعی عصر حضور، باورمندی اصل مسئلۀ غیبت در میان خواص شیعه در سدۀ نخست و توسعۀ دامنه باورمندی آن در سده سوم است.

مقالۀ پیش‌‌رو درصدد نقد و پاسخ به اعتقادات وهابیّان معاصر در مسئله تبرّک‌‌جویی به مقدّسات از منظر متکلّمان مذاهب اسلامی اعم از شیعه و مذاهب اربعه اهل‌‌سنّت و بیان اختلافات و اشتراکات پیرامونی موضوع مطرح‌‌شده در فرقۀ وهابیّت با دیگر مذاهب اسلامی خواهد بود. فقهای وهابیّت، از جمله عبدالعزیز بن باز و فقهای معاصر آن‌‌ها در جواز تبرّک به رکن یمانی، حجرالاسود، قرآن، آب زمزم، بدن پیامبر و آنچه با بدن نبی مکرم اسلامJ در تماس بوده است، غیر از آثار مکانی، با سایر مذاهب اسلامی هم نظر هستند؛ امّا در بحث تبرّک‌‌جویی به دیگر اجزای مسجدالحرام، آثار مکانی پیامبر، بدن صالحان و آثار آن‌‌ها با استناد به این‌‌که در این موارد، فعل صحابه را نداریم، بر خلاف سایر مذاهب اسلامی، قائل به بدعت و شرک بودن این موارد شده‌‌اند؛ در حالی‌‌که شواهد متعدّدی در کتاب‌‌های اهل‌‌سنّت و وهابیّت، نسبت به تبرّک‌‌جویی از سوی صحابه و تابعین بیان شده است. ضمن آن‌‌که برخلاف معنای مصطلح شرک، به مشرک بودن دیگر مذاهب اسلامی قائل هستند؛ در حالی‌‌که خلاف شریعت است.

یکی از جریان‌‌های انحرافی که از درون جامعۀ شیعه و با عقاید و مناسکی متفاوت ظهور کرد و فعالیت‌‌های متعدد و گستردۀ فرهنگی و اجتماعی در میان خواص و عوام جامعه شیعه از خود بروز داد، جریان غلو بود. فعالیت‌‌های غالیان را می‌‌توان به دو زمینۀ اجتماعی- سیاسی و فکری- فرهنگی تقسیم کرد. از جمله تلاش‌‌های غلات در زمینۀ فرهنگی، می‌‌توان به کوشش آن‌‌ها جهت تحریف کتب اصحاب امامان، انتشار کتب تحریف شده در میان یاران ائمه، جعل و گسترش آموزه‌‌های غیراصیل فقهی و اعتقادی در میان شیعیان و همچنین گسترش اباحی‌‌گری و شریعت‌‌گریزی در میان عموم جامعه اشاره کرد؛ همچنین غلات با بهره‌‌گیری از برخی آموزه‌‌های امامان، سعی در نزدیکی علمی با امامیه داشتند که در این راه به موفقیّت‌‌هایی نیز دست پیدا کردند. اصحاب امامان نیز با تکیه بر آموزه‌‌های اهل‌بیتD به فعالیت و مقابله با برنامه‌‌ها و اقدامات غالیان پرداختند. تألیف کتاب ردّیّه‌‌نویسی علیه غالیان، مناظره و مخاصمه با آنان، معرّفی غالیان به جامعۀ شیعه و نیز ارائۀ لیست راویان مورد اعتماد امامان و رجوع به ائمه برای شناخت گزاره‌‌های اصیل دینی، مجموعه‌‌ای از اقدامات فرهنگی امامیه در مواجهه با غالیان است.

دانش کلام با سه وظیفه و رسالت مهمّ تبیین مفاهیم وگزاره‌‌های اعتقادی، پاسخ به شبهات و تأمین پیش‌‌نیاز دانش‌‌های دینی در طول تاریخ در پی تلاش متکلّمان به تحقّق پیوسته و در آثار کلامی متعدّد و متنوّعی عرضه شده و مانند دیگر دانش‌‌ها، گاه موانعی به شکل بالفعل یا بالقوه آن را تهدید کرده و یا عواملی زمینۀ رشد و ارتقای آن را فراهم آورده است. بدیهی است شناخت کاستی نشان از حیات مستمر و پایایی و تشخیص آسیب‌‌ها، مقدمۀ احیا، تکامل و پیشرفت است. با تشخیص کاستی‌‌ها می‌‌توان به تناسب، راهکارهای بایسته‌‌ای ارائه داد و با به‌‌کارگیری آن‌‌ها مسیر تکامل، رشد و ارتقای دانش را هموار کرد. آسیب‌‌ها و بایسته‌‌های دانش کلام را می‌‌توان در چند زاویۀ دانشی، روشی، متون و شرایط اجتماعی تحلیل و بررسی کرد. این نوشتار، با کاوش در کلام معاصر شیعۀ امامی، برخی آسیب‌‌ها و موانع را شناسایی کرده و به تناسب به ارائه برخی راهکارهای بایسته پرداخته است.

نظریّۀ نفی صفات به طور صریح در روایات اهل‌‌بیتD آمده و مورد پذیرش بیشتر متکلّمان امامیه بوده است. سؤال اینجا است که تاکنون چه اشکالاتی پیرامون این نظریّه مطرح شده و چه پاسخ‌‌هایی در برابر این اشکالات قابل ارائه است. در این نوشتار، اشکالات ذیل، گردآوری و بررسی شده‌‌اند: لزوم خلوّ ذات از اوصاف کمالی، مخالفت با دلایل عقلی، لزوم تعطیل، مجازی شدن استعمال انبوهی از آیات و اخبار، تعارض دیدگاه نفی صفات با آیات و اخبار، مخالفت با آیات صریح قرآن، ابهام در نظریّۀ نفی صفات، مخالفت با قواعد ادبی، توجیه‌‌ناپذیری دعا و ارتباط با خالق. نتیجۀ پژوهش حاضر به اجمال چنین است که آموزۀ نفی صفات نه به خلوّ ذات از کمالات، بلکه به اثبات کمالی بالاتر برای ذات، یعنی استغنای از صفت می‌‌انجامد. اشکالات عقلی به این نظریّه نیز اغلب از فرضیۀ صدور و قاعدۀ سنخیّت میان علّت و معلول سرچشمه می‌‌گیرد که با طرح نظریّۀ توحید و خلقت، این اشکالات منتفی خواهند شد. افتادن در ورطه تعطیل هم چه به معنای تعطیل وجودشناختی باشد یا تعطیل معرفت‌‌شناختی، از لوازم نفی صفات نیست، بلکه این نظریّه خود مسیری روشن برای خروج از حدّ تشبیه و تعطیل است. آیات و اخبار مشتمل بر ذکر صفات الهی به چند صورت با روایات ناظر به نفی صفت قابل‌‌جمع است، با ارائۀ تصویری صحیح از این نظریّه، ابهام و غرابت ادعاشده از سوی برخی اندیشمندان برطرف خواهد شد، مخالفت مفاد این نظریّه با قواعد ادبی در باب مشتق نیز به چند وجه قابل پاسخ است و در نهایت، نفی صفات نه به قطع ارتباط میان خالق و مخلوق، بلکه به تصویری صحیح‌‌تر از این ارتباط منتهی می‌‌شود.

پرسش از معنای زندگی و جست‌‌و‌‌جو از علّت‌‌های انگیزه‌‌بخش زندگی، از مسائلی بوده که همواره ذهن بشر بدان معطوف و مشغول بوده است. ویل دورانت فیلسوف و مورّخ آمریکایی قرن نوزده و بیستم میلادی از جمله اشخاصی است که درصدد پاسخ به این مسئله برآمده، کتابی در این زمینه نگاشته و بخشی از آرای اندیشمندان و افراد را با تفکّرات متفاوت در آن آورده است. علامه جعفری نیز از اندیشمندان و فیلسوفان معاصر اسلامی با مبانی اسلامی و توحیدی خود در این باره نظراتی را مطرح نموده است. این نوشتار با بررسی نظر ویل دورانت و علامه جعفری دربارۀ معنای زندگی بر اساس مبانی انسان‌‌شناختی آن‌‌ها دریافته است که دورانت با نگاه مادّی که به زندگی انسان دارد، زندگی او را نیز تنها از بعد مادّی معنا می‌‌کند؛ هرچند به‌‌طورکامل و صریح دین را از دایرۀ معنابخشی زندگی حذف نمی‌‌نماید و حتّی احتمال تأثیر آن را بیان می‌‌کند، امّا در نتیجه کلی، همین روال زندگی مادّی و معمول و برآورده شدن نیازهای مادّی بشری را کافی می‌‌داند. در مقابل، علامه جعفری با مبانی انسان‌‌شناسانه اسلامی و با نگاه توحیدی، ساحت انسان را منحصر به بعد مادّی نمی‌‌داند و بُعد دیگری ورای مادّه و دنیا لحاظ می‌‌کند. بر همین اساس، معنایی که برای زندگی انسان ارائه می‌‌دهد، متعالی و کمال‌‌جویانه است. آنچه می‌‌توان به‌‌عنوان نقطه اشتراک علامه و دورانت اشاره کرد، مختار بودن، وسعت‌‌پذیری علم و جز از کل بودن انسان در نظام هستی است که این نگاه به معنایی که به زندگی انسان می‌‌دهد، اثرگذار است.