جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«مشابه لفظی» که از آن در آثار کهن علوم قرآن به «متشابه القرآن» و أحیانا «مشتبهات القرآن» تعبیر شده است، به گونه ای از آیات قرآن اطلاق ‌می‌شود که در موضوع یا موضوعاتی تکرار شده و با وجود اختلافاتی اندک و چه‌بسا دقیق، دارای الفاظی شبیه به یکدیگر باشد. برخی از این تفاوت‌ها، عبارت‌اند از: تاکید و عدم آن، تعریف و تنکیر، اختلاف در حرف جرّ، زیادت و نقصان و زمان فعل. شباهت‌های فراگیر در آیات مشابه لفظی و دقیق بودن تفاوت‌ها در این‌گونه آیات، سبب شده که مترجمان دچار لغزش‌هایی در ترجمه این آیات شوند. این لغزش‌ها عمدتا معلول عدم توجه به تفاوتهای اندک و ناپیدای موجود در این آیات است و در مواردی به یکسان‌پنداری و به تبع آن یکسان‌سازی بی‌جا در ترجمه منجر شده‌است. در پژوهش حاضر ابتدا به معرفی گونه‌هایی از تشابه لفظی و نمونه‌هایی از آیاتی از این دست و تبیین دلیل تفاوت آن‌ها پرداخته شده است و سپس، عملکرد آقایان حدادعادل، رضایی‌اصفهانی، طاهری، فولادوند، کاویانپور، گرمارودی و مکارم‌شیرازی در ترجمه این دسته از آیات مورد بررسی و نقد قرار گرفته است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که بهترین عملکرد مربوط به موسوی گرمارودی با 78.56% صحت است. پس از آن رضایی با 71.42%، فولادوند با 50%، حدادعادل و طاهری با 28.56%، کاویانپور و مکارم شیرازی با 14.28% قرار ‌می‌گیرند.

عبارت «سِدرَه المُنتَهی» یک مرتبه در قرآن به کار رفته (نجم/14) و از عبارت‌هایی است که ترجمه دقیق آن به‌خوبی تبیین نشده و حتی برخی آن را مبهم و غریب‌المعنی دانسته‌اند. این عبارت غالباً به معنای (تک‌درخت کُناری در منتهای بهشت) ترجمه شده؛ ولی این معنی، نامتناسب با بافت و سیاق دیگر آیات سوره بوده و ظاهراً متأثر از روایات متعددی است که ضعف سندی و محتوایی آشکاری دارند. تحقیق حاضر به روش توصیفی- تحلیلی و با هدف یافتن معنایی جدید و مطابق با شواهد سیاقی به دنبال پاسخی برای این پرسش است که مناسب‌ترین ترجمه برای عبارت (سِدرَه المُنتَهی) چیست؟ در نهایت مشخص گردید واژه «سِدرَه» از لحاظ صرفی، مصدر نوع و به معنای (نوعی حیرت و تحیّر خاص) می‌باشد و اضافه بیانی «سِدرَه المُنتَهی» به معنای (نوعی حیرت به نهایت رسیده) می‌باشد. با این توضیح که پیامبر‌‌ اکرم به هنگام رؤیت آیات کبرای الهی، در جایگاهی قرار گرفت که نهایت حیرت و شگفتی در آنجا به ظهور ‌‌رسید. هرچند دیدگانش تحت تأثیر آن تحیّر قرار نگرفت و توانست آن حقایق را با قلب خویش درک نماید. معنای جدید، موافق معنای اصلی واژگان و متناسب با مضمون دیگر آیات این سوره است.

یکی از واژگان پرکاربرد قرآنی که از سوی لغویان و مفسران مورد توجه قرار گرفته، ماده «فکه» به همراه مشتقات آن است. به موازات همین اختلاف معنایی، مترجمان قرآن نیز در بیان معنای واژه فکه گوناگون عمل کرده‌اند. پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفی– تحلیلی و با هدف دستیابی و یافتن دیدگاه صحیح در خصوص معنای ماده‌ «فکه»، به گردآوری، تحلیل و ارزیابی دیدگاه‌های لغویان و مفسران پرداخته و سپس بر اساس خروجی نهایی، ترجمه‌های آیتی، الهی قمشه‌ای، خرمشاهی، رضایی، صفوی، فولادوند، مشکینی، و مکارم شیرازی را از جهت توفیق یا عدم توفیق در معادل‌یابی این ریشه ارزیابی نموده است. برآیند پژوهش حاضر این شد که اصل معنایی و مفهوم لغوی این واژه به ترتیب «گشودن میان یک‌چیز با پر کردن چیزی لطیف» و «شادی زیاد به همراه غرور» بوده که در مصادیق مختلفی مانند «میوه» و «شوخ‌طبعی» به‌عنوان اسبابی برای ایجاد آن معنا به کار می‌روند. عملکرد ترجمه‌های یادشده، برای مشتقات مختلف ماده «ف‌ک‌ه» نیز متفاوت است؛ در برخی موارد، مانند انتخاب معنای «میوه» برای «فاکهه»، عملکرد آن‌ها موفقیت‌آمیز است؛ لیکن در برخی دیگر، مانند معنای «فاکه»، عملکرد مترجمان ضعیف ارزیابی می‌گردد.

از جمله چالش‌های فرا‌روی ترجمه قرآن، اختلاف فراوان ترجمه‌ها در‌اثر اختلاف در تفسیر آیات است. از آنجا که مترجم ملزم به تبعیت از آراء مفسران است، حل این چالش محتاج یافتن شاخصی دقیق و مبتنی بر منطق زبانی قرآن برای قضاوت میان آراء تفسیری گوناگون است. این شاخص، ناگزیر محصول نگرش ساختارمند به قرآن کریم است. چرا‌که چنین نگرشی تلاشی عالمانه برای کشف هندسه حکیمانه سور است و ما را به آنچه غرض خداوند حکیم در نزول متن قرآن بوده، می‌رساند. این جستار با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی و با بهره‌گیری از استخراج ساختار هندسی سوره آل‌عمران و تحلیل اختلافات موجود در ترجمه برخی از آیات این سوره و میزان انطباق هر‌کدام از آراء تفسیری با شاخص سازگاری با غرض کلی حاصل از ساختار هندسی سوره، در‌صدد پاسخ به این پرسش بوده است که چگونه از نگرش منظومه‌ای یا ساختارمند به سوره می‌توان برای نقد ترجمه بهره برد. برخی نتایج این پژوهش عبارتند از: اولاً: با‌توجه به اینکه قرآن خود شاخص ارزیابی همه چیز حتی سخنان معصومان علیهم‌السلام است، شاخص ارزیابی آراء تفسیری لزوما باید درون‌متنی باشد و این شاخص همان غرض مستنبط از ساختار هندسی سوره است. در این نگاه، واژگان و آیات هر سوره اجزای سازه‌ای هدفمند هستند که حول محوری واحد چیده شده‌اند. پس هر نظر تفسیری یا ترجمه ذیل هر آیه که با غرض سوره و جایگاه آیه در این ساختار هماهنگی نداشته باشد مقبول نیست. ثانیاً: ترجمه آیات منتخب سوره مبارکه آل‌عمران به عنوان مصادیق عینی با این شاخص ارزیابی و آراء تفسیری منطبق با ساختار سوره و ترجمه صحیح مبتنی بر آن‌ها تعیین گردید.

هر واژه­ای در قرآن کریم دارای معنی خاص خود و دارای اهداف معنوی و بلاغی است که در ترجمه نیز باید به این مسأله توجه شود. از جمله واژگانی که در ترجمه قرآن، دقت ویژه­ای می­طلبد، واژه «إنّما» است که از ادات حصر بوده و دارای جایگاه خاص در قرآن کریم است. اما علیرغم اهمیت توجه به این امر، برخی مترجمان در برگردان «إنّما»، یا دقت لازم را اعمال ننموده‌اند و یا آن را اساساً ترجمه نکرده‌اند و یا به صورت نادرست ترجمه نموده­اند. در پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی، آیاتی که در آن «إنّما» به کار رفته استخراج و در پنج ترجمه انصاریان، خرمشاهی، فولادوند، الهی قمشه­ای و مکارم شیرازی، بررسی شده است. براساس نتایج پژوهش، خطاهای رایج در ترجمه «إنّما» عبارتند از: 1. ترجمه إنّمای حصری به صورت تأکیدی، 2. خطا در تشخیص طرفین قصر در ترجمه «إنّما»، 3. خطا در تشخیص مای کافه از مای موصوله در «إنّما»، 4. خطا در تشخیص مای موصوله از مای مصدریه، 5. خطا در معادل­ یابی معنایی «إنّما» ، 6. خطا در ترجمه یکسان «إلا» و «إنّما». نتایج حاکی از آن است که ترجمه های خرمشاهی (81 مورد)، الهی قمشه­ای (74 مورد) و انصاریان (23 مورد) در برگردان «إنّما» توجه لازم را مبذول نداشته‌اند و ترجمه مکارم به طور کامل، برگردان تأکیدی «إنّما» را مورد توجه قرار داده است.

متن قرآن کریم در عین اینکه روشن و فهم‌شدنی است، معناهای ظریف بسیاری دارد و با نحوی بلیغ و ایجازی بی‌نظیر نگاشته شده‌است. طبق این توصیف، در ترجمه قرآن لازم است، هم سادگی متن، برگردان شود و هم ظرایف معنایی و بلاغی و نحوی آن مورد توجه قرار گیرد. ترجمه طاهره صفارزاده از قرآن کریم، با زبانی روشن و همه‌فهم نوشته شده‌است؛ اما در جاهایی، دلالت‌های معنایی واژگان و نحوِ متن، با دقت و ایجاز برگردان نشده‌است. نگارندگان مقاله حاضر با بررسی ترجمه فارسی قرآن کریم از طاهره صفارزاده و مقایسه آن با واژگان و ساختارهای نحوی متن عربی دریافتند که بخش‌هایی از این ترجمه، از متن عربی فاصله دارد و متأثر از ترجمه انگلیسی قرآن است. برای تحقق این هدف، متن چهار جزء آخر ترجمه طاهره صفارزاده، با قرآن کریم و ترجمه انگلیسی قرآن از عبدالله یوسف علی مطابقت داده‌ و گونه‌های تأثیرپذیری صفارزاده از ترجمه انگلیسی استخراج و تحلیل شد. با بررسی‌های دقیق، این نتیجه به دست آمد که در ترجمه صفارزاده تغییراتی نظیر نادستوری‌بودن، افزوده‌های زبانی، تغییر دلالت، برابرنهادهای نامناسب و برابرنهادهای توصیفی صورت گرفته که تحت‌تأثیر ترجمه انگلیسی بوده است.

با توجه به جایگاه ویژه‌ استعاره در افزون‌سازی معنا، فهم معانی ابداع‌شده توسط استعاره و انتقال صحیح آن به زبان دیگر، از ملاک‌های مهم یک ترجمه محسوب می‌شود‌. در این پژوهش با هدف دستیابی به کیفیت انتقال استعاره‌های آیات حجاب، ده ترجمه فارسی آیتی، انصاریان، الهی قمشه‌ای، صلواتی، کاویانپور، موسوی گرمارودی، فولادوند، مشکینی، مکارم شیرازی و معزی مورد بررسی قرار گرفته است. مباحث مربوط به پوشش، گرچه در شش آیه از قرآن مطرح می‌شود، اما فقط پنج آیه شامل استعاره است. این تحقیق در گام نخست، استعاره‌ها را بر اساس دو نظریه سنتی و مفهومی مورد تحلیل قرار می‌دهد تا معانی ابداع‌شده از آن‌ها به‌دقت استخراج گردد؛ سپس با انطباق‌سنجی با الگوی نیومارک، درصدد است شیوه صحیح برگرداندن استعارها را به دست آورد. پژوهش حاضر به شیوه‌ توصیفی- تحلیلی و استنباطی انجام گرفته است. تحلیل استعاره بر اساس دو نظریه نیز، زمینه برداشت کامل و صحیح‌تر را فراهم می‌کند. معانی به‌دست‌آمده بر اساس این دو نظریه تقریباً شبیه به هم است و این نتیجه باعث می‌شود در صحت معانی به‌دست‌آمده اطمینان بیشتری حاصل گردد. بررسی ترجمه‌ها، نشان می‌دهد که مترجمان در برگرداندن این فن، نظام‌مند عمل نکرده و از نظریه‌ای خاص تبعیت ننموده‌اند. از میان ده مورد بررسی‌شده، ترجمه‌های فولادوند، کاویانپور، گرمارودی، مشکینی و معزی در انتقال استعاره دقیق‌تر بوده و بیشتر از شیوه‌ تحت‌اللفظی بهره برده‌اند.

ممنوعیت دینی شمایل‌نگاری باعث شد مسلمانان برای نمایش چهره بزرگان دینی، کتاب‌های احادیثی در توصیف ویژگی‌های ظاهری مقدسان دین به‌ویژه پیامبراسلام (ص) تدوین کنند. ترمذی (صاحب یکی از صحاح سته اهل سنت) مؤلف یکی از نخستین و جریان‌سازترین این کتاب­ها است. کتاب وی، مشهور به «الشمائل المحمدیه»، در 56 باب به احادیثی اختصاص دارد که در آن ویژگی‌های جسمانی پیامبر (ص) توصیف شده ‌است. با وجود جریان‌سازی کتاب الشمائل در شمایل‌نگاری اسلامی، تنها یک ترجمه فارسی از آن، در روزگار معاصر به قلم مهدوی دامغانی منتشر شده‌است، درحالی‌که نسخه خطی ترجمه­ای منظوم از این کتاب با نام «نظم‌الشمائل»، متعلق به قرن دهم در کتابخانه مجلس شورای اسلامی موجود است. در مقاله حاضر با روش توصیفی- تحلیلی، ضمن معرفی این تک‌نسخه، بیان ویژگی­های زبانی و ادبی آن و میزان وفاداری­اش به متن عربی،­ نشان داده­ایم سراینده منظومه (حافظ هروی) ابتدا الشمائل‌ را با عنوان نثر‌الخصائل به فارسی ترجمه و سپس ترجمه منثورش را منظوم کرده‌است. ترجمه 4500 بیتی‌ وی در قالب مثنوی و در بحر خفیف مسدس مخبون محذوف (فاعلاتن مفاعلن فَعلن) است و جز در بخش‌های آغازین، بهره چندانی از عناصر شاعرانگی ندارد و باید آن را نظمی موزون و مقفّی شمرد تا شعری خیال‌انگیز. از مقایسه این نسخه با اصل عربی دریافتیم شاعر فارسی‌گو در آغاز هر باب با حذف سلسله راویان و اضافه کردن افزوده‌ای با عنوان «فائده»، توانسته ‌است در مجموع ، به صورت ماهرانه و باوفاداری به متن عربی، احادیث را گاه در یک، دو، سه و گاه در چند بیت به شعر فارسی درآورد.

مهمترین وظیفه مترجمان در فرآیند ترجمه‏ قرآن کریم، فهم دقیق واژگان قرآنی و انتخاب بهترین معادل‏ها برای آنهاست؛ به ویژه آنجا که واژه دارای پاره‏ای از مؤلّفه‏های معناییِ خاص باشد که در انتقال به زبان عربی کلاسیک از نظرها دور مانده است. یکی از بارزترینِ این نمونه‏ها، واژه قرآنی «خطوه» است که به دلیل دربرداشتن پاره‏ای مؤلّفه‏های معناییِ کم‏شناخته، تنها در قالب ترکیب «خُطُوات الشَّیطان» به کار رفته است. مطالعه حاضر در صدد برآمده است با کاربست دانش ریشه‏شناسی به عنوان یک ابزار کارآمد در فرآیند ترجمه، به پیجویی ماده «خ‏ط‏و» در شاخه‏های مختلف سامی دست زند و قدیم‏ترین معنای آن را بازشناسد، روند تحولات معنایی آن تا عصر نزول قرآن کریم را به مطالعه گذارد و به بازشناسی مؤلّفه‏های معنایی آن همّت گمارد. همچنین پژوهش حاضر، میزان موفقیت ترجمه‏های فارسی در ارائه‏ معادل‏هایی برای واژه قرآنی «خطوه» را مورد ارزیابی قرار داده، ونشان داده است که یکی از مهمترین مؤلّفه‏های معنایی واژه «خطوه» که در سنّت مطالعات لغوی و تفسیری مغفول مانده، گمراهی و سرگردانی است. بر این پایه، «خطوه» در بافت نزول قرآن کریم، بر خصوصِ ردّپاهای گمراه‏کننده‏ای اطلاق می‏گردید که موجباتِ سرگردانی مسافران را پدید می‏آورد.

در منطق قرآن کریم، یگانه راهبرد مؤمنان در مواجهه‌ با دشمنان، «مقاومت» ذکرشده که دارای ابعاد مختلفی است. آراء لغویان، مفسران و حتی ترجمه‌ مترجمان درباره‌ی برخی ازاین‌گونه‌ها (مشخصاً «لا ترکنوا الی» در آیه‌ 113 سوره‌ هود، «انبذ الی» در آیه‌ 58 سوره انفال، «اشداء» در آیه 29 سوره‌ فتح و «غلظه» در آیه 123 سوره برائت) مختلف و متعدد است. مقاله حاضر درصدد است با روش توصیفی-تحلیلی در ارزیابی داده‌ها، ابتدا مفهوم این واژگان را بر اساس آراء لغویان و مفسران احصاء نموده، سپس با تحلیل و واکاوی، معنایی جامع و دقیق از آن‌ها ارائه دهد. درنهایت بر اساس دستاورد حاصل شده، ترجمه‌های فارسی معاصر (مشخصاً انصاریان، فولادوند، مکارم، مشکینی، صفوی، رضائی، معزی، مصباح‌زاده، خرمشاهی، حدادعادل و یزدی) نیز ارزیابی شود. نتایج جستار حاضر حاکی از آن است که برای فهم معنای دقیق این واژگانِ راهبردی، توجه به قرینه سیاق و همراهی آن‌ها با دیگر واژگان، مهم‌ترین نقش را ایفا می‌کند؛ امری که برخی از لغویان، مفسران و مترجمان نسبت بدان بی‌توجه بوده‌اند. درهرحال، مشکینی و صفوی در انتقال معانی درست این واژگان از باقی مترجمان مناسب‌تر عمل نموده‌اند.