جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

انسان در دوران معاصر، پس از تجربة تکانه ­های عظیم تاریخی‌- رنسانس، نهضت اصلاح دینی، انقلاب علمی، عصر روشنگری و جنگ ­های جهانی اول و دوم‌– با بحران­ های ژرف وجودی مواجه شده است. بحران اصلیْ تهی‌بودن زندگی از معنایی است که به زندگی آدمی هدف و ارزش ببخشد. در این پژوهش به روش توصیفی ـ تحلیلی اندیشه­ های ابوسعید ابوالخیر(357-440 ق) و کریشنا مورتی (1895-1986 م) برای یافتن راهکارهایی جهتِ برون‌رفت از بحران بی‌معنایی بررسی شده است. مسئلۀ کانونی این پژوهش یافتن معنایی برای زیستن با تأکید بر آموزه­ های ابوسعید و کریشنا و تحلیل تفاوت­ ها و تشابهات اندیشه­ های آنان در این زمینه است. نتایج پژوهش نشان می­دهد ابوسعید ابوالخیر خودخواهی، غیاب عشق و نداشتن زندگی اصیل را در زندگیِ انسان دلیلِ اصلی بروز بحران­ های وجودی، به‌ویژهبحران بی­معنایی، می­داند. راهکارهای او برای برون‌رفت از این بحران، پرهیز از خودشیفتگی، داشتن اخلاص و عشق‌ورزی است. از نظر کریشنا مورتی، ذهنِ شرطی‌شده و گرانبار از دانش، نبود عشق در زندگی و کشف نکردن حقیقت فردی دلایل بروز بحرانِ معنا در زندگی انسان‌اند. کریشنا برای حلّ این بحران، رهایی از دانش و دانستگی، ایجاد عشق در زندگی و یافتن حقیقت شخصی را راهگشا می­ داند. «خودپرستی» و «نداشتن زندگی اصیل» از نظر ابوسعید با «غیاب عشق» و «عدم کشف حقیقت فردی» از نظر کریشنا، درواقع تعابیر متفاوت از واقعیتی واحدند. حضور خدا در متن آموزه­ های ابوسعید و غیاب خدا در اندیشۀ کریشنا، بارزترین تفاوت در نگرش این دو عارف است.

بیشترِ پژوهش‌های انجام‌شده دربارۀ عین‌القضات، عارف نامور و متفکر بزرگ در سنت عرفانی ایران و اسلام، دربارۀ مسائل تاریخیِ مربوط به زندگی وی و یا برخی آراء عرفانی و کلامی او بوده است. این در حالی است که اندیشۀ عین‌القضات دربردارندۀ ظرفیت‌های سیاسی مهمی است که تاکنون مغفول مانده است. این جستار بر آن است که در چارچوب رهیافت دلالتی‌- پارادایمی، نحوۀ مواجهۀ وی با بحران‌های زمانه‌اش و درک و تحلیل وی از آن ها را بررسی کند. پرسش محوری پژوهش این است که شیوۀ مواجهۀ عین­ القضات با وضعیت سیاسی و فکری زمانه­ اش حاوی چه دلالت­های سیاسی است و مهم‌ترین این دلالت‌ها و ظرفیت ­های فکری و سیاسی کدام‌اند؟ این مطالعه نشان می‌دهد که عین‌القضات همدانی متفکری است که در عین سیراب شدن از آبشخور اندیشۀ عرفانی، تحلیل و تبیین دقیق و هشیارانه‌ای از وضعیت و بحران‌های سیاسی زمانۀ خود داشته و نقدهای جدی و بنیادینی نسبت به این وضعیت عرضه کرده است. مدعای مقالۀ حاضر این است که مواجهۀ انتقادی عین‌القضات با بحران‌ها و چالش‌های فکری و سیاسی زمانه‌اش، متضمن دلالت‌های سیاسی آشکاری در اندیشۀ وی است. از این رو عین‌القضات نه‌تنها یک عارف عالی‌مقام در میراث عرفانی است بلکه متفکری روشن‌بین و صاحب دغدغه و حساس نسبت به عرصۀ عمومی و حیات سیاسی است.

یکی از موضوع­های مهم در حوزۀ مولوی‌پژوهی، نقد و تحلیل شروح مثنوی است. شرح جواهرالاسرار خوارزمی بعد از شرح احمد رومی (720) کهن­ترین شرح نگاشته‌شده بر مثنوی به زبان فارسی در ایران است که شارحان بسیاری در دوره‌های بعد از آن تأثیر پذیرفته‌اند. هرچند شارح نتوانسته از شروح دیگر استفاده کند و به احتمال زیاد شرح رومی را نیز در دست نداشته است، اما تأثیر اندیشه‌های عارفان و شاعران بزرگ فارسی و عربی را می‌توان در آن یافت. از‌این‌رو نگارندگان کوشیده­اند با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و نیز اسناد کتابخانه‌ای مشخص کنند که کدام یک از آثار اصیل منثور عرفانی در تکوین ساختار و محتوای شرح جواهر الاسرار تأثیر بیشتری داشته و میزان وامداری این شرح نسبت به آن­ها چقدر است. نتایج این پژوهش نه‌تنها به شارحان و مثنوی‌پژوهان در درک بهتر معانی و مفاهیم موجود در این شرح کمک می‌کند، بلکه سبب می‌شود با بررسی میزان تأثیرپذیری این شرح از دیگر متون عرفانی منثور مانند مرصادالعباد، تذکرة الاولیا، مشکات الانوار، فصوص الحکم و... از ابتکارات و تازه­گویی­ها یا تقلیدهای این شرح نیز بیشتر آگاه ­شوند. شایان ذکر است با وجود اهمیت فراوان این شرح و ذکر برخی نکته‌های تازه، نمی­توان عنوان تصنیف یا تألیف را برای آن به‌کار برد؛ زیرا این شرحْ گزارش، تحریر یا گردآوری هنرمندانه از سایر میراث کهن و اصیل منثور عرفانی پیش از خود است که شارح اغلب بدون ذکر سند و گاهی هم با ذکر سند از آنها بهره برده و در تفسیر خود گنجانده است.

در میان آثار ادبی کودکانه، گاه اندیشه‌های عرفانی چنان فشرده و زیبا در قالب داستان به مخاطب ارائه می‌شوند که نه‌تنها لذت خواندن اثر را فزونی می‌بخشند،‌ بلکه سبب جاودانگی اثر ادبی می‌شوند. در این داستان‌ها، مفاهیم شهودی با بیانی ساده برای کودکان نوشته می‌شوند. اگر بخواهیم برای مخاطب کودک، از میان داستان‌های کودکانه، داستان‌های عرفانی را انتخاب کنیم یا اگر بخواهیم از دیدگاه یک پژوهشگر چنین داستان‌هایی را برگزینیمآیا می‌توان تعریفی کلی از ادبیات عرفانی ویژۀ کودکان ارائه کرد که داستان عرفانی ذیل آن بگنجد؟ مبنای نظری این پژوهش در بررسی داستان‌های عرفانی کودکانه، طبقه‌بندی هاشمی‌نژاد از داستان‌های عرفانی بزرگسالان (تنها پژوهش موجود در این زمینه) است. افزون بر آن، در تحلیل سه اثر داستانی، از اهمیت تخیل فلسفی در داستان‌های کودکانه یاد شده است تا بتوان از این راه به تخیل عرفانی کودکان و پرورش آن نقبی زد. در این بررسی، که به روش توصیفی ـ تحلیلی و با شیوۀ قیاسی انجام شده است، ابتدا دربارۀ چیستی و چگونگی عرفان کودکانه به‌اختصار بحث شده، در پی آن تعریفی با پنج مؤلفه برای ادبیات عرفانی کودک ارائه شده و سرانجام، در تطبیق با ویژگی‌های قصه‌های عرفانی بزرگسالان، ویژگی‌هایی برای داستان عرفانی کودک تعیین شده است.

توجه به مکان به‌مثابه امری اصیل و مفهوم طبیعی در تفکر یونان باستان با تلقی از مکان به‌مثابه امری انتزاعی، ممتد، کمی و قابل‌اندازه‌گیری در اندیشۀ مدرنْ مفاهیم، نتایج و صورت‌بندی‌های متفاوتی را رقم زده ­است. با کمرنگ شدن گوهر مکان و حقیقت سکنی­گزیدن در ساحت اندیشۀ مدرن، مارتین هیدگر با دیدنی­کردن مکان و توجه به حقیقت مکان، به مفاهیم و اصطلاحاتِ در-جهان-بودگی دازاین، باشندگی، سکنی­گزینی و مکان­مندی او پرداخته است. به­تعبیر هیدگر ما «باشندگانیم»؛ دازاینی ماهیتاً مکان­مند، در جهانی مکان­مند. جستار حاضر با توجه به گوهر و حقیقت مکان در اندیشۀ هیدگر به تحلیل و بازخوانی روایت بِشر حافی در تذکرةالاولیاء پرداخته است و با تأکید بر این مهم که هست­مندی دازاین در گرو موقعیت­مندی اوست، به تحلیل موقعیتی که در «یک روز»، «در راهی» برای بشر حافی اتفاق می‌افتد، می‌پردازد و نشان می‌دهد که چگونه انتخاب و موضع‌گیری بشر حافی نسبت به یک اتفاق ساده و عادی، آن اتفاق را از آنِ بشر حافی می‌کند (رویدادِ از آنِ خودکننده) و امکان­های پیش رویش را گسترش می‌دهد. در پس این رویداد، بشر حافی در یک پیام قدسی فراخوانده می‌شود و او در «راه» که به‌ظاهر محل گذشتن و عبور کردن است، به امنیت و آسودگی می­رسد. در آن می‌باشد و سکنی می‌گزیند و این باشیدن، زمینه‌ساز وحدت چهارگانه‌/ حضرات اربعۀ آسمان، زمین، میرایان و ایزدان می‌شود. زیستن و هستن بشر حافی در راه، با شدن و صیرورت محقق می­شود و او در راه به باشندگی و آرامش می‌رسد.

این نوشتار در پی آن است تا با بررسی حکایت­های هفت ­اورنگ جامی (قرن 9 هجری) و نیز مرصاد­العباد نجم­الدین رازی (قرن 7 هجری)، به تبیین دیدگاه سیاسیِ این دو عارف شهیر بپردازد که عرفانی متفاوت با عرفانِ عارفانِ خانقاه­نشین در پیش گرفته ­بودند. هرچند ورود به عرصۀ سیاست و پیوند با دربار از دیرباز محلی از اختلاف برای حکما و عرفا بوده ­است، عارفانی همچون عبدالرحمن جامی و نجم­الدین رازی توصیه­هایی را برای بهبود اوضاع اجتماع ارائه داده­اند. آرمان­های سیاسی این دو عارف از چهار جهت قابل بررسی است: چگونگی برگزیدن پادشاه، دیانت و سیاست پادشاه، شیوۀ سامان­بخشی به اوضاع مظلومان در جامعه، و انتقاد از راهکار حکومت برای کسب درآمد. این پژوهش که به روش توصیفی تدوین یافته، با ذکر نمونه­هایی شاخص از حکایت­های هفت ­اورنگ و با استناد به تعالیم نجم­الدین رازی، در پی این است که آرمان­های سیاسی این دو عارف را که به لحاظ شرایط اجتماعی در دو دورۀ متفاوت می­زیسته­اند، بررسی کند تا تفاوت نقش­آفرینی آنها و دلیل ورودشان به عرصۀ فعالیت­های سیاسی مشخص گردد. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد که به علّت شرایط اجتماعیِ متفاوت در این دو عصر، تفاوت­های بنیادی در اندیشۀ سیاسیِ این دو عارف قرن­های 7 و 9 هجری وجود دارد.