جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نفس یا همان حقیقت انسان دارای ساحت‌های مختلف وجودی است که همواره در دین و عرفان به آن توجه شده است. آموزه‌های دینی میزان و محکی دقیق برای تعریف حقیقت انسان است؛ زیرا همة جوانب وجودی او را در نظر گرفته و راه و شیو­ة صحیح زیستن را به انسان آموخته است. هدف از این پژوهش که به روش توصیفی – تحلیلی سامان یافته، آن است که یکی از مهم‌ترین مباحث شناخت‌شناسی حوزة دین و عرفان یعنی معرفت نفس در نهج‌البلاغه و مثنوی‌های عطار واکاوی شود. با توجه به این‌که عطار در فرهنگ اسلامی بالیده‌است، در عمدة مباحث معرفتی از متن دین متأثر شده‌است و از این حیث با نهج‌البلاغه که کلامِ قرآن ناطق است، بسیار شبیه است. عطار همانند حضرت علی(ع) اصالت انسان را مربوط به بعد روحانی او می‌داند که با جسم مادی از لحاظ ماهوی در تقابل است. در کشاکشی که بین روحانیت انسان و جسمانیت وی صورت می‌گیرد، میزان انسانیت فرد هویدا می‎شود. در نهج‌البلاغه از این انسانیت با عنوان قلب یاد می‌شود و عطار، جان پاک را نشان انسانیت انسان می‌داند. برای سلامت قلب انسانی ضروری است که انسان راه کمال خویش را بشناسد و عوامل یاری‌رسان و موانع راه را تشخیص دهد. این آثار، تفکر و اولیای الهی را در جایگاه عوامل رشد و کمال نفس انسان معرفی می‌کنند و از تثلیث نفس اماره، شیطان و دنیا در جایگاه موانع اصلی کمال انسان یاد می‌کنند.

یکی از اهرم‌های مبارزه با فساد در سیستم حکومتی، شفافیت است. شفافیت مقوله‌ای است که در جهت تقویت رابطه حکومت با شهروندان، یک حرکت اساسی در بهبود سیاست‌گذاری قلمداد می‌شود. امام علی(ع) برای شفافیت چنان جایگاهی قائل است که وجود آن را در حکومت امری ضروری قلمداد می‌کند. می‌توان گفت این نوع نگاه در بین رهبران تاریخ پرفرازونشیب جوامع انسانی بی‌نظیر است. هدف پژوهش حاضر، کشف مؤلفه‌های تحقق شفافیت در حکومت با استناد به فرمایشات آن امام همام در نهج‌البلاغه بوده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که از دیدگاه امام علی(ع) در نهج‌البلاغه، ارائه اطلاعات و اخبار حکومتی به مردم، نظارت و کنترل در امور حکومتی، پاسخگوئی و مسئولیت‌پذیری، مشورت و عدم تکیه بر افکار فردی، حضور در اجتماع و ارتباط صمیمی با مردم، ازجمله مؤلفه‌های تحقق شفافیت در حکومت‌اند که حاکم و کارگزاران حکومتی باید از آن‌ها بهره‌جویند؛ تا بسترهای فساد و رانت از جامعه رخت بربندد و آرامش بر جامعه حاکم شود و زمینه مشارکت حداکثری برای رشد و آبادانی جامعه فراهم شود و جامعه سیری به‌سوی کمال و سعادت پیدا کند.

کنش‌های نخبگان حاکم بر ساختار رسمی قدرت از موضوعات مهم در دانش سیاسی است و یافته‌های دانش نظری علوم سیاسی بر وجوه چهارگانه دولت شامل وجه عمومی، خصوصی، ایدئولوژیک و وجه سرکوب یا اجرای قوانین حکایت دارد. مسئله موردنظر این مقاله شناسایی کنش‌های سیاسی حاکمان در اندیشه اسلامی و تشیع است. گفتمان اسلامی دولت و کنش‌های سیاسی نخبگان حاکم از تجربه زیست سیاسی امام علی(ع) و مدون شدن آن در کتاب نهج‌البلاغه قابل بازیابی است. شناخت کارکردهای نخبگان سیاسی در چارچوب دولت اسلامی از اهداف این مقاله است و سؤال اصلی پژوهش شناسایی انواع کنش‌های سیاسی حکمرانان از دیدگاه نهج‌البلاغه است. روش تحلیل مضمون کیفی برای بررسی متن مورداستفاده قرار گرفت و یافته‌های پژوهش نشان داد امام علی(ع) پنج مضمون فراگیر کنش سیاسی نخبگان حاکم را در سیاست‌گذاری اقتصادی، استفاده از روش‌های صلح‌آمیز حل‌وفصل اختلافات، حفظ امنیت امت اسلامی، رایزنی و مشورت با دیگران و اشراف اطلاعاتی نسبت به اوضاع کشور و کنش‌های سیاسی در چارچوب اخلاق دینی مدنظر دارد.

رابطه ‌اخلاق و سیاست از مسائل مهم تاریخ‌ اندیشه‌ سیاسی ‌است. سؤال ‎اساسی این است که آیا قدرت و حفظ آن اصالت دارد، یا ارزش‌ها و اصول اخلاقی مهم هستند و سیاست، ابزار تأمین آن‌ها است؟ این مقاله، جهت­گیری ‌امام‌ علی(ع) در برابر این مسئله را براساس روش‌توصیفی- تحلیلی در ‌نهج‌البلاغه با رویکرد جامعه‌شناختی بررسی کرده است. قلمرو تحقیق، خطبه‌ها، نامه‌ها وکلماتی ‌است ‌که وجه سیاست و اخلاق دارند. یافته‌های ‌تحقیق نشان می‌دهند که در عرصه حکومت‌داری، اجرای عدالت، آزادی، احقاق حقوق و قانون‌گرایی، اصول اساسی سیاست اخلاقی در دولت علوی هستند. تفکر انتقادی- آگاهی، ضابطه‌مندی قدرت، عقل جمعی، دور‌اندیشی و مدارا، شیوه‌های مهم تأمین این مؤلفه‌ها هستند، در مقابل، ظلم، استبداد، تضییع حقوق و رفتارهای‌سلیقه‌ای، همگی ضد ارزش در سیاست اخلاقی هستند و مهم‌ترین زمینه ‌‌آن‌ها، چاپلوسی، اطلاق قدرت، استبداد‌رای، عجله، خشونت، فقر دانش و عقل‌گریزی هستند. نتیجه پژوهش نشان‌داد‌که: 1- بهبود و ارتقای رابطه دولت و مردم و ثبات سیاسی و اجتماعی وابسته به تحقق ارزش‌های سیاست خلاقی است. 2- ضد ارزش‌ها، جامعه را دچار آشفتگی و بی‌ثباتی می‌کند 3- هدف‌گذاری دولت باید رعایت اصول اخلاقی باشد. 4- استفاده از عقلانیت جمعی و تجارب بشری در حکومت‌داری، مهم است. 5- پیروزی سیاست غیر‌اخلاقی، نشانه انحطاط سیاست و جامعه است.

نحو یک متن منفعل با نحو یک متن فعّال تفاوت چشم­گیری دارد؛ زیرا نوع جمله‌ها (اسمیه و فعلیه) و نوع افعال به‌کار رفته (متعدّی، لازم، معلوم، مجهول و...) و نحوۀ به‌کارگیری آن‌ها در هرکدام، متفاوتِ از دیگری می‌باشد. یک سبک‌شناس با واکاوی امور مزبور می‌تواند دیدگاه و اندیشۀ گوینده را از خلال گفته‌های او کشف نماید. صدای دستوری سبک، یکی از متغیّرهای لایۀ نحوی است که وی را برای دستیابی به هدف مذکور، یاری می‌رساند و حالت شرکت‌کنندگان را به‌هنگام رخداد یا حالت فعل در فرآیند فعلی تبیین می‌نماید. صدای فعّال و صدای منفعل معمول‌ترین صداهای دستوری، در غالب زبان‌ها است. این پژوهش با بهره‌گیری از روش توصیفی- تحلیلی می‌کوشد تا به بررسی دو صدای مذکور در خطبۀ 221 و نامۀ 69 نهج‌البلاغه بپردازد. در باب انگیزۀ اصلی انتخاب خطبۀ 221، باید گفت که این خطبه، تأثیرگذارترین خطبۀ نهج البلاغه پیرامون مرگ و حالات مردگان است. دقت بالای حضرت علی(ع) در گزینش کلمات و واژگان مناسب با موضوع جوی کاملاً سرد، بی‌روح و منفعل را بر سرتاسر خطبه حاکم نموده که با صدای دستوری منفعل کاملاً مطابقت دارد. از سوی دیگر، خطبه ها و نامه‌هایی که صدای دستوری فعال دارند، به وفور در نهج‌البلاغه یافت می‌شوند که نامۀ 69 بدین‌منظور انتخاب شد. نتایج نشان می‌دهد که در خطبۀ 221 که به بیان حالات آدمی در آستانۀ مرگ و در عالم برزخ پرداخته، صدای دستوری منفعل از بسامد بیشتری برخوردار است؛ امّا در نامۀ 69 که حضرت علی(ع) به‌عنوان حاکم جامعۀ اسلامی، آن را در قالب منشور اخلاقی به کارگزاران حکومتی خود املا نموده، صدای فعّال نمود بیشتری دارد. غلبۀ صدای منفعل، نشان‌گر دیدگاه قهرآمیز امام(ع) در مقابل پدیدۀ اسرارآمیز مرگ است. نکتۀ قابل توجّه در این میان آن است که بافت و فضای متن و موضوع آن، نقش به‌سزایی در تعیین نوع صدای دستوری ایفا می‌کند.

عترت طاهره(ع) یکی از دو یادگار گران‌بهای پبامبر اسلام(ص) و ازجمله موضوعات مهمی است که می‌توان آن را در کلام امام علی(ع) مورد مطالعه قرار داد. شناسایی و شناساندن عترت(ع) و بیان فضایل آن‌ها در نهج‌البلاغه از جایگاه حائز اهمیتی برخوردار است که در شناختن عترت(ع)، مسلمین را یاری خواهد نمود. چرا که شناخت عترت و شناساندن آن یکى از تکالیف مهم اسلامى است و هر مسلمانى وظیفه دارد پس از معرفت خداى متعال و پیامبرش، وصى پیامبر(ص) و امام خویش را بشناسد، پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی، به بازشناسی سیمای عترت(ع) در نهج‌البلاغه پرداخته است. با توجه به گستردگی موضوع شش خطبه شامل خطبه‌های 2، 87، 97، 138، 147، 152 به‌عنوان پیکره پژوهش مورد مطالعه و تحلیل قرار گرفت. برآیند پژوهش نشان داد که امام(ع) در بخش‌های مختلف نهج‌البلاغه به جایگاه والای عترت(ع) اشاره فرموده‌اند که می‌توان آن را در عناوین: خصایص پیامبر (ص)، امام علی (ع)، امام مهدی (عج)، اهل‌بیت و عترت(ع) دسته‌بندی نمود. اهتمام امام(ع) به این موضوع نشانگر عظمت جایگاه آنان از جنبه‌های مختلف اخلاقی، اعتقادی، علمی، سیاسی است که از سویی چهره واقعی عترت(ع) را نشان می‌دهد و از سوی دیگر حقانیت آن‌ها را بیان می‌کند. اهمیت شناخت عترت(ع) در کلام امام(ع) تا جایی است که ورود به بهشت منحصر به کسانی است که آن‌ها را به حق بشناسند و ورود به دوزخ سزاوار کسانی که آنان را انکار کنند.

تنوّع مثل‌ها و مثل‌واره‌های نهج‌البلاغه در کنار کارکردهای دینی، تربیتی و اخلاقی، از منظر زبان‌شناسی شناختی اهمیتی برجسته دارد. اثربخشی این گونه‌های ادبی، در رسایی مضمون، آفرینش تصویر و برجسته‌سازی معنا، آشکار بوده و هویت فکری و فرهنگی آن روزگار را به نمایش می‌گذارد. الگوهای سازنده بسیاری از این امثال، جایگاهی مفهومی در اندیشه داشته و براساس طرحواره­ها و فضاهای ذهنی شکل یافته‌اند. در پژوهش حاضر طرحواره‌های تصوّری امثال در نهج‌البلاغه، با تکیه بر الگوی ایوانز و گرین، مورد تحلیل قرار گرفت. معیار گزینش این امثال، مبتنی بر کتاب «الامثال و الحکم المستخرجه من نهج‌البلاغه» غروی بوده است. یافته‌های جستار حاضر حاکی از توصیف ملموس و حسی بسیاری از مفاهیم ذهنی و انتزاعی در برابر ذهن ساده عرب آن دوره بوده است. مصادیق فراوانی از طرحواره‌های فضا، نیرو، ظرف‌بودگی، توازن، جابجایی، و غیره، برای مفهوم‌سازی پدیده‌های مجرد به‌کاررفته است که در این میان طرحواره ظرف‌بودگی، فراوانی قابل‌توجهی نسبت به دیگر اقسام دارد. در این امثال، رابطه مستقیمی بین بسامد طرحواره‌های تصوری و میزان کاربرد اسامی حیوانات، عناصر طبیعت و فعالیت انسانی و اعضای بدن انسان، وجود دارد که موجب ارتباط مؤثرتر و درک بیش‌تر مفاهیم مجرد گشته است.