جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ادیان ایران باستان دایره وسیعی از تحولات دینی را در برمی‌گیرد که از حیث مطالعات پدیدارشناختی، نمونه قابل‌مطالعه از تحولات تاریخ ادیان به شمار می‌رود. در تاریخ ادیان در آغاز حیات دینی هر قومی، ادیان ابتدائی حاکم هستند؛ به‌طوری‌که حیث التفاتی همه پدیدارهای دینی به سوی مرکز معنای ادیان ابتدائی یعنی طبیعت پرستی، قبیله گرایی، بازگشت جاودانه به سرآغاز تاریخ و وطن پرستی معطوف هستند، اما ناگهان در برخی نقاط جهان پیامبران ظهور کرده و مردم را به مرکز معنای توحیدی یعنی اعتقاد به خداوند متعال و طبیعت شناسی، جامعه گرایی و عدالت، تاریخ گرائی و معاد و جهان شمولی دعوت می‌کنند. بعد از این مرحله، تاریخ ادیان به عرصه کشاکش ادیان ابتدائی و توحیدی تبدیل می شود و ادیان ابتدائی به اشکال مختلف در برابر پیام توحیدی مقاومت می‌کنند و به عرصه زندگی دینی مردم بازمی گردند.در ادیان ایران باستان این فرایند تحول دینی نیز کاملا مشهود است؛به طوری که ابتدا باورهای ابتدائی آریایی ها رواج دارند و بعد زردشت به عنوان پیامبر ظهور کرده و مردم را به توحید دعوت می کند اما بلافاصله بعد از مرگ ایشان، ادیان ابتدائی ماقبل زردشت به طور گسترده به زندگی دینی مردم بازمی گردند. مقاله حاضر با استفاده از روش پدیدارشناسی دین فرایند تحول دینی در ادیان ایران باستان را مورد مطالعه و بررسی قرار می دهد.

موضوع اسم اعظم خداوند، از دیرباز در شاخه‌های مختلف علوم اسلامی بویژه عرفان اسلامی مورد توجه قرار گرفته است. نوشته حاضر با بهره­گیری از قرآن، روایات و میراث تفاسیر عرفانی قرآن کریم بر آن است که بهره­مندان اسم اعظم خداوند و مهمترین ویژگی آنان را کشف و معرفیکند. این پژوهش به روش کتابخانه ای و با بهره گیری از منابع معتبر به این نتیجه رسیده­؛ اسم اعظم به گونه ای معلوم و قابل دستیابی است و به نظر می­رسد اسمی است لفظی که هر کس بدان دست یابد و با آن خدا را بخواند، دعایش مستجاب می­شود. خداوند این اسم را دراختیار بندگان خاص خود قرارمی دهد از جمله؛ اهل بیت(علیهم السلام)، حضرت آدم(ع)، پیامبران(ع)، آصف بن برخیا(ع)، بلعم بن باعورا، علمای راسخ و انسانهای پاک، اما بهره­مندی آنان از اسم اعظم متفاوت بوده، از این روی سهم پیامبرخاتم(ص) و اهل بیت(ع) از اسم اعظم بیش از دیگران بوده است و مهمترین ویژگی بهره­مندان اسم اعظم، انقطاع کامل آنان از غیر خداست.

«محبّت به همنوع» مفهومی است که در عهدجدید، ظهور چشمگیری دارد و در قرآن‌هم ‌با کاربرد گسترده‌ی آن مواجهیم. امّا مسأله‌ی مهم این است که از میان اقسام همنوعان در این متون، «دگر‌اندیشان» و از میان آن‌ها «دشمنان» چه کسانی هستند و شیوه‌های تعامل محبّت‌آمیز با ایشان چگونه رقم می‌خورد؟ در این راستا منظور از آموزه‌ی «محبّت به دشمن» در عهدجدید چه می‌تواند باشد؟ در نوشتار حاضر، با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و به روش توصیفی-تحلیلی، مفهوم همنوعِ «دگر‌اندیش» را بر‌اساس آموزه‌های این متون توضیح داده و به بررسی شیوه‌های تعامل محبّت‌آمیز با آنان می‌پردازیم. درنهایت بیان می‌کنیم همه‌ی این شیوه‌ها به تمامی اقسام دگر‌اندیشان «صلح‌جو» و «کینه‌‌توز» تعلّق می‌گیرد، ‌اما تنها این شیوه‌ی «دفاع و جهاد» است که در برابر عدّه‌ای خاص از دشمنان دینی (کافران حربی)، آن‌هم به‌منظور حفظ سلامت و بقای جامعه‌ی ایمانی به وقوع می‌پیوندد؛ امری که خود عین محبّت است.

از مسائل بسیار مهم در بحث ادیان، جهانی یا قومی- نژادی بودن ادیان زنده جهان در عصر حاضر است. برخی ادیان مانند یهودیت، تصریح به قومی- نژادی بودن آنها شده، از سوی دیگر، پیامبر برخی ادیان مانند پیامبر اسلام، رسالتش جهانی بوده است. آیین زرتشت، از ادیانی است که مسأله جهانی یا قومی بودن رسالت پیامبر آن در این نوشتار مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. نوشتار حاضر با استناد به متون دینی زرتشتیان و استفاده از دیدگاه پژوهشگران به ویژه نویسندگان زرتشتی، به ذکرو تحلیل دو دیدگاه کلّی و جامع موافقان جهانی یا قومی و نژادی بودن آیین زرتشت پرداخته است. پس از تحلیل و بررسی دیدگاه موافقان و مخالفان، دیدگاه برگزیده ارائه شده است. دیدگاه برگزیده، ترکیبی از مستندات درون دینی زرتشتی و شواهدی از منابعاسلامی به ویژه قرآن و حدیث است. مجموع اسناد و شواهد،از قومی- نژادی بودن آیین زرتشت حکایت دارد و گواه این است که پیامبر ایران باستان، رسالتش جهانی نبوده است.

محقق فرغانی به «علم»، «وجود»، «نور» و «شهود» به عنوان چهار لحاظ اصلی، که ابتدا، در تعین اول به نحو اندراجی و بدون تمایز تفصیلی، مطرح اند و سپس نقش حلقه‌های واسط میان احدیت تعین اول و کثرات تفصیلی در مراتب بعدی را به عهده دارند، توجه نشان داده و آن را به طور منسجم و منقح بیان کرده است. این چهار لحاظ، در ویژگیِ ذاتیِ «کاشف مستور بودن» مشترک اند و از این جهت، تعین اول را به سوی ظهور در مراتب تنزلی، سوق می­دهند. البته ریشه‌های این مبحث را می‌توان در آثار استاد او، محقق قونوی نیز مشاهده کرد. تبیین فرغانی از چهار لحاظ اصلی «علم»، «وجود»، «نور» و «شهود» پس از او مورد توجه بزرگان فن همچون فناری، صائن الدین ابن ترکه، محقق جامی و ... قرار گرفته است و به این ترتیب، مسأله فوق، به عنوان یکی از مباحث علم عرفان نظری از سوی عارفان، پذیرفته شده و آن را در آثار خود منعکس کرده‌اند.