جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

معنويت مدرن نظريه‌اي است که طي ساليان اخير توسط برخي از روشنفکران تجددگرا در مجامع علمي و دانشگاهي مطرح شده و در همين راستا به تضعيف و حتي انکار معنويت ديني پرداخته است. بر اساس اين رهيافت، امروزه انسان مدرن از جمع ميان عقلانيت و ديانت عاجز مانده و براي رهايي از اين وضعيت چاره‌اي جز اين ندارد که معنويتي همسو با لوازم و اقتضائات مدرنيته و برخاسته از «عقلانيت مدرن» اختيار کند. از اين نظرگاه، مهم‌ترين عاملي که سبب رويگرداني انسان مدرن از ديانت به معنويت مي‌شود، تعبدگرايي در دين است؛ زيرا عقلانيت مدرن با مشخصّة استدلال‌گرايي کاملاً در تضاد با مقولة تعّبد است. پژوهش حاضر به بررسي تطبيقي رابطه تعبد با عقلانيت در هر يک از رويکردهاي معنويت ديني و مدرن پرداخته است. نتايج اين تحقيق که با روش کتابخانه‌اي و شيوه توصيفي ـ تحليلي گرد آمده است، نشان مي‌دهد: اولاً تعبديات دين نه‌تنها با عقلانيت ناسازگار نيستند، بلکه بر اساس «ادلة ضرورت وحي و نبوت» مبتني بر دلايل عقلاني‌اند؛ ثانياً معنويت مدرن با تحليل ناقص و نادرست، تعبديات ديني را همچون تقليدهاي کورکورانه پنداشته و از‌ همين‌رو به انکار آنها پرداخته است. البته نظرية مزبور اشکالات و ابهامات جدي ديگري نيز داشته که در پژوهش حاضر مطرح شده است.

وحدت شخصي وجود در‌صدد بيان اين مطلب است که يک وجود واحد بسيط لايتناهي کل نظام عالم را در‌برگرفته است و موجودات، مظاهر و آيات آن يک حقيقت واحداند که هر کدام به‌اندازة سعة وجودي خود آن را مي‌نمايانند ازاين‌رو قول به حلول و اتحاد، همه‌خدايي و هيچ و پوچ بودن غير خدا، ناشي از سوء‌برداشت از اين مسئله است و انحراف از مسير توحيد مي‌باشد. قرآن مجيد که درياي بي‌کران معارف توحيدي است، اين حقيقت را در آيات ناظر به توحيد ذات با تعابيري همچون صمد بودن حق، آيه و نشانه بودن ماسوي‌الله، حضور وجودي حق در مظاهر و مجالي، معيت ذاتي حق‌، و احاطة علمي و وجودي حق بيان مي‌دارد؛ ازاين‌رو اين آيات با دلالت مطابقي يا التزامي، بر اين مبناي گران‌سنگ توحيد صمدي دلالت دارند و هر‌گونه وحدت عددي را از ساحت مقدس الهي نفي مي‌نمايند.

سلوک، حرکت انسان براي رسيدن به خداست و حاصلِ رفتارها و ملکات نفس مي‌باشد. علم اخلاق در تلقي آيت‌الله مصباح، به رفتارهاي ارادي و صفات اکتسابي انسان به‌اعتبار ميزان قرب و بُعد آنها نسبت‌به خداي متعال مي‌پردازد. عرفان عملي علم منازل و مقامات نفس براي رسيدن به فناست. پس اخلاق اسلامي و عرفان عملي، در هدف تقارب دارند؛ اما تحليل نحوة سلوک براي رسيدن به هدف، در اين دو علم متفاوت است. ازاين‌رو سلوک در اخلاق و عرفان عملي نيازمند مقايسه است و مسئلة اصلي اين مقاله را تشکيل مي‌دهد. اين نوشتار ويژگي‌هاي اخلاق و عرفان عملي را توصيف مي‌كند و با روش مقايسه‌اي به تحليل جايگاه سلوک در آنها مي‌پردازد. برخي از مهم‌ترين يافته‌هاي پژوهش عبارت‌اند از: 1. علم اخلاق در موضوع و مسائل، گسترده‌تر از عرفان عملي، و در هدف مساوي با آن است؛ 2. حقيقت سلوک در عرفان عملي از ابتدا کاملاً هويداست؛ اما در اخلاق، سلوک به‌تدريج جايگاه خود را به دست مي‌آورد؛ 3. سلوک در نظرية اخلاقي آيت‌الله مصباح با سلوک عرفاني مشابهت زيادي يافته است.

از منظر عارفان مسلمان و برخي علماي علم اخلاق، قرب اختياري به خداوند ماهيتي جز تخلق به اخلاق‌الله ندارد. در اين تصوير، ابتدايي‌ترين پرسش‌ها اين خواهد بود که آيا اساساً مي‌توان خداوند را داراي اخلاق و متصف به صفات اخلاقي دانست؟ و آيا اساساً مي‌توان همان اخلاق حاکم بر مناسبات انساني را به خداوند نيز نسبت داد؟ اين پژوهش با رجوع به قواعد کلي متخّذ از نصوص ديني و با عنايت به تحليل‌هاي عرفاني صورت‌گرفته از آن و نيز بررسي تعاريف لغوي و اصطلاحي اخلاق در مناسبات انساني، به امکان‌سنجي ثبوت اخلاق براي خداوند پرداخته است که با مواجهه‌اي اجتهادي و رويکرد استنادي، اصطيادي و استنباطي با قواعد، آيات و احاديث ناظر به موضوع و نيز تعريف واژة اخلاق، به اين سؤال پاسخ داده است. با استناد به اصول هستي‌شناختي‌اي چون «ثبوت و تحقق اصل و منبع هر خير و کمالي در نزد خداوند»، خُلق نيکو در ميان آدميان، منبع و مستند وجودي‌اي جز اسماء‌الله نخواهد داشت. احاديث ناظر به اين موضوع که مستند ادعاي عارفان گشته، بر فرض ضعف سند، بر اساس همين قواعد کلي تأييد مي‌گردد. اين در حالي است که واژة «اخلاق»، به‌لحاظ لغوي و نيز به‌لحاظ اصطلاحي، متمکن از تحمل انتساب اخلاق به خداوند است؛ به‌شرط آنکه با نقب زدن به روح معنا در هر يک از قيود توضيحي تعاريف، ساحت خداوند را از محدوديت‌هاي متبادر به ذهن به‌دليل انصرافات حاصل از غلبة استعمال تعاريف در اخلاق حاکم بر مناسبات انساني، پيراسته کنيم.

اين مقاله، بر تبيين و اثبات تأويل عرضي در عرفان متمرکز است و از سه نوع تبيين استدلالي، روايي و تنظيري بهره گرفته‌ است. تأويل عرضي، به معناي بازگرداندن معناي کلام الهي، به همۀ وجوه معنايي است که به عنوان مراد جدي خداوند، در عرض يکديگر قرار دارند. دو استدلال عقلي، يکي از راه علم ازلي و پيشين خداوند، به همة فهم‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌هاي مختلف از کلام الهي و ديگري، از طريق حقيقت معناي الفاظ، در صورت زدودن پيرايه‌ها و انصراف‌هاي مزاحم، براي اثبات اين نوع تأويل ارائه مي‌شود. در بخش روايي، سه مورد از تأويل‌هاي عرضي در روايات مورد بحث و بررسي قرار گرفت . روشن شد که فهم معاني مختلف از يک آيه يا کلمه از قرآن کريم، مورد قبول روايات بوده و به اجراء گذاشته شده است. در تبيين تنظيري، به مباحثي چون «قرينه حکمت و اطلاق»، «استعمال لفظ در بيشتر از يک معنا» و «ايهام»، در دانش‌هاي ديگر استشهاد و روشن گرديد که اراده معاني مختلف از يک کلام، به‌نحوي مورد پذيرش است. در پايان، به برخي از مهم‌ترين اشکالات تأويل عرضي پرداخته‌ايم. نتيجه اين مباحث، بدل شدنِ تأويل عرضي، از يک مبناي ذوقي و غيرعلمي، به يک نظريه روشي قابل فهم و علمي است.

ديونيسيوس آريوپاغي و عارفان مسلمان در مکتب ابن ‌عربي در عين اينکه در برخي کلمات خود به الهيات سلبي نزديک شده‌اند و خدا را بيان‌ناپذير و حتي معرفت‌ناپذير دانسته‌اند، بسيار از معرفت‌ خدا سخن گفته‌ و به‌نوعي بر الهيات ايجابي تأکيد داشته‌اند. از منظر ايشان، اين هر دو منظر مطابق با نفس‌الامر است؛ به اين معنا که حق در مقام ذات و با لحاظ عدم تجلي، شناخت‌ناپذير و از‌اين‌رو بيان‌ناپذير است و در موطن تجليات، شناخت‌پذير و بيان‌پذير مي‌باشد. عارفان مسلمان با تفکيک چهار مرتبة تنزيه، تشبيه، جمع تشبيه و تنزيه، و مرتبة فوق تشبيه و تنزيه، توانسته‌اند تحليلي غني‌تر از اين منظر عرفاني ارائه دهند. در اين تحليل، عارف با عبور از کثرات مادي و مثالي، به تعينات تنزيهي معرفت مي‌يابد و با شهود مرتبة وحدت و مشاهدة‌ سريان حق در تمامي مخلوقات، به تشبيه‌ راه مي‌برد. از اين منظر، عارف آن‌گاه که به تعينات ناظر است، تنزيه مي‌يابد و تشبيه؛ و آن‌گاه که به وجودي نظر مي‌كند که در همة اين تعينات تنزيهي و تشبيهي جاري است‌، جمع تشبيه و تنزيه مي‌يابد؛ و البته حقِ فراتر از همة تجليات و فراتر از وجود ساري در آنها را مقام تنزيه اطلاقي يا مقام فوق تنزيه و تشبيه مي‌داند.