جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ابوعبدالله نِفَرّی از عارفان بزرگ و در عین حال گمنام قرن چهارم هجری است که تأثیری شگرف بر منظومۀ عرفانی پس از خود گذاشته و ابن‌عربی از او با لقب «رجال الله» یاد کرده است. مهم‌ترین اثر نفرّی، دو کتاب در شرح مکاشفات وی به نام‌های المواقف و المخاطبات است. این نوشته‌ها مبتنی بر نوعی گفت‌و‌گو میان خدا و انسان است که خداوند پیوسته نفرّی را خطاب می‌کند و از این طریق، حقایقی را بر قلب او آشکار می‌سازد. زبان نفرّی در مواقف و مخاطبات، پارادوکسیکال و سرشار از رمز و سمبل و ابهام است که راوی با خروج از هرگونه «لسان معتاد» و «منطق مألوف»، روابط دال‌ها و مدلول‌ها را به هم می‌ریزد و دلالت‌هایی بدیع می‌آفریند. از سوی دیگر، این زبان و گزاره‌ها، ارتباطی مستقیم با تجارب و حالاتِ عرفانی دارد؛ به‌گونه‌ای که نفرّی متناسب با افق انتظار، باورها و موقعیت ذهنی خود، زبان خاص خویش را برگزیده که می‌توان از آن به «بیانِ موسیقیِ هیجان در زبان» تعبیر کرد. نگارنده در این مقاله کوشیده است ضمن تبیین مقدماتی دربارۀ احوال و آثار نفرّی، عمده‌ترین عناصر اختصاصی منظومۀ عرفانی وی یعنی مواقفِ «وقفه، سوا، معرفت، رؤیت و حجاب» را بیان کند و با اشاره به نکاتی دربارۀ تجربۀ عرفانی و شروط و ملازمات آن و ارتباط مستقیم این نوع تجربه با نظام زبان، در نهایت به این نتیجه برسد که اوج و حضیضِ تجربۀ عرفانی، رابطۀ مستقیمی با اوج و حضیضِ زبان و خلاقیت‌های هنری نفرّی یا هر عارف دیگر دارد و ازاین‌رو، «حال عالی» در آینۀ «قال هنری و جمال‌شناسیک» نمودار می‌شود.

منظومۀ هفت‌ اورنگ جامی شامل حکایات و تمثیلاتی است که به بیان اسرار و رموز شریعت و طریقت پرداخته و با نگاهی ویژه به آداب سیروسلوک، شاخصه‌های اخلاق را در حوزۀ عرفان، در قالب قصه نمایش داده ‌است. این پژوهش که به روش توصیفی تدوین یافته، در پی پاسخ به این مسائل است تا دریابد مقاصد و اهداف تعلیمی عبدالرحمن جامی در این حکایات چیست و چگونه می‌توان با طبقه‌بندی و تحلیل محتوایی آن‌ها، آموزه‌های عرفانی عملی وی را تبیین و تشریح کرد. نخست، ضمن تأملاتی دربارۀ اخلاق، جایگاه آن به‌ویژه در حوزۀ عرفان و تصوف بررسی شده‌ و رابطۀ معرفت و مکاشفۀ عرفانی با مجاهده یا آداب سیروسلوک تبیین شده ‌است. در ادامه، مقاماتی چون صبر، رضا، شُکر، حیا، صدق، تواضع و فتوت از منظر عارفان بزرگ و از خلال حکایات این منظومۀ تعلیمی‌عرفانی، استخراج و بررسی شده ‌است. یافته‌های این پژوهش نشان‌دهندۀ نقش و جایگاه این آداب در سیروسلوک در جهت کسب معارف عرفانی در منظومۀ هفت‌ اورنگ است که شاعر با بهره‌گیری از حکایات متعدد، مشی و مرام طریقت را برای مریدان نمایان ساخته ‌است.

ارتباط بینامتنی به‌مثابۀ یکی از روش‌های تحلیل متون در گسترۀ پژوهش‌های ادبی، می‌تواند به کشف و فهم ناگفته‌ها و نانوشته‌های متن/ متون منجر شود. در این میان، بررسی و تحلیل ربط و نسبت مثنوی معنوی و غزلیات شمس در تعامل با یکدیگر و کمک به فهم بهتر نانوشته‌های هم، در گسترۀ پژوهش‌های مولوی‌شناسی می‌تواند گامی در راستای فهم بهتر تأملات مولوی از یک سو و مولوی‌پژوهی از سویی دیگر باشد؛ همچنین با توجه به اینکه مفهوم «سبک زندگی» به‌ویژه در حوزۀ اخلاق عملی، از پربسامدترین موضوعاتی است که در سال‌های اخیر مطمح نظر پژوهندگان قرار گرفته، آثار مولوی غنی‌ترین منابع مورد مداقۀ این حوزه بوده و به ارائۀ الگوی مناسب از طرز تلقی خاص از نحوۀ مواجهه با امور جهان (درون و بیرون) پرداخته است. در این میان، یکی از طرز تلقی‌ها و ایماژهای بزرگ و مهم در نگاه به خود (درون) و جهان (بیرون) با رویکرد به اندیشۀ رواقی (ترجیح تغییر جهان درون نسبت به جهان بیرون)، اصلِ «حکمت به من چه» است که البته شناخت ساحت‌ها و لایه‌های پنهان وجودی انسان، پیش‌شرط مهم درک اهمیت و ورود به این اصل می‌باشد. با این چهارچوب نظری که به تشابه یا همانندی اندیشۀ مولوی و فلاسفۀ رواقی اشاره دارد، هدف این مقاله واکاوی مفهوم اصل «به من چه» با روش مقایسه‌ای و تحلیلی با توجه به یکی از غزلیات شمس و مثنوی معنوی است. دقت در این طرز تلقی نشان می‌دهد مولوی لازمۀ این طرز تلقی رواقی و حرکت استکمالی انسان را با اصل «ترجمه خلق مکن حالت و گفتار تو کو» (غزل 2144) و رهایی از هرآنچه ربط و نسبتی با رشد و تعالی او ندارد، دانسته و پرهیز از گفتار، کردار و افکار بیهوده را از مهم‌ترین آموزه‌های «معنای زندگی» خویش معرفی می‌کند.

بسیاری از روایات و افسانه‌های ساختگی تورات دربارۀ زندگی پیامبران(ع) از طریق یهودیان تازه‌مسلمان به‌همراه بافته‌های خودساختۀ آنان، در کتاب‌های تفسیری و تاریخی راه یافت. بر همین اساس، احادیثی از پیامبر اسلام(ص) جعل کردند و افسانه‌هایی دربارۀ آن ساختند و در بین خواص رواج دادند و به‌تَبَعِ آن، عوام نیز این جعلیات را واقعی پنداشتند؛ بدین ترتیب این افسانه‌ها در زبان مردم کوچه و ‌بازار رخنه کرد و سبب خلق ضرب‌المثل‌هایی شد که از گذشتۀ دور تاکنون، به‌عنوان جزئی از فرهنگ‌ها و باورهای مردم محسوب می‌شود. در این مقاله به‌شیوۀ تحلیلی‌توصیفی، ضمن تبیین سیر تاریخی برخی از این ضرب‌المثل‌ها از قبیل «حیله‌گری مار و دشمنی با انسان»، «زیر پای کسی علف سبز شدن»، «شومی کلاغ و مقدس بودن کبوتر»، «از دماغ فیل افتادن» و «خروس بی‌محل» که با هنرمندی و چیره‌دستی شاعران و نویسندگان حوزۀ عرفان، سبب خلق مضامین بکر و نو در ادب عرفانی شده و در اشعار شاعران عارف‌مسلک تبلور یافته، به نقد و تحلیل آن‌ها پرداخته شده است.

مضمون‌سازی مولانا از آب و مظاهر گوناگون آن، خواننده را به سفری از عالم طبیعت به‌سوی ماورا می‌کشاند که در آن، دیگر خبری از رنگ و بوی طبیعی نیست و کمال بیرنگی است. مضمون‌های منفی و مثبت آب، ترکیبات کنایی، شخصیت ‌بخشیدن به آب و صفات متضاد آب، نمونه‌هایی از تصویرگری و مضمون‌سازی مولانا از جلوه‌گری‌های آب در مثنوی معنوی است. هدف از این جستار، بررسی مضمون‌سازی مولانا از تجلی آب و مظاهر مختلف آن در مثنوی معنوی است که با ترکیب جدید «آبِ آب» برای ذات مقدس حق‌تعالی انسان را از عالم جسمانی به عالم معنا می‌کشاند. روش پژوهش در این جستار تحلیلی‌توصیفی است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که شاعران پیش از مولانا همواره به صفات مثبت آب همچون روشنی، روانی و زندگی‌بخشی اشاره کرده‌اند، اما مولانا به دیگر جنبه‌ها و مضمون‌های مثبت آب مانند تجلی از حق‌تعالی، دانایی و معرفت، تجلی انسان کامل، معرفت الهی، تجلی از جوی‌های بهشت و تجسم اعمال نیک پرداخته است. وی همچنین به کاربرد منفی آب مانند بحر عذاب، مکاری، فتنه‌گری، ویرانگری و آّب ظلم اشاره کرده است. مولانا در مضمون‌سازی با واژۀ آب و مظاهر مختلف آن، از ترکیبات کنایی (گوش آب کشیدن، گره بر آب بستن، نقش بر آب کردن)، شخصیت‌بخشی (صفات انسانی مانند اضطراب، اتحاد و احساس)، تشبیه (تشبیه شعر خود به آب روان)، نماد (آب حیات نماد معشوق حقیقی، ترکیب آبِ آب اشاره به ذات مقدس حق)، آب در عناصر مختلف (آب در انگور، غوره، سرکه، گِل و بول) و ترکیبات متضاد (حیات‌بخشی و هلاک‌کنندگی) استفاده کرده است.

نشانه‌شناسی علم مطالعۀ انواع نشانه‌ها، عوامل حاضر در فرایند تولید معنا و تعبیر آن‌ها و قواعد حاکم بر نشانه‌هاست. یکی از حوزه‌های نشانه‌شناسی، عنوان اثر است. عنوان در آثار عرفانی عطار از جمله منطق‌الطیر، مصیبت‌نامه، اسرارنامه و الهی‌نامه نشانه‌ای است که معناهای ضمنی فراوانی در بطن خود دارد. در این پژوهش به‌شیوۀ توصیفی‌تحلیلی، نشانه‌شناسی عنوان در آثار عطار، ویژگی‌های عنوان از لحاظ معنا و کارکردهای آن مورد بررسی قرار گرفت تا دلالت‌های ضمنی آن‌ها آشکار شود. هدف از این پژوهش کشف روش‌های به‌کاررفته در گزینش عنوان و نوع رابطۀ عنوان با متن و تحلیل نشانه‌های موجود در متن و نوع رابطۀ آن‌ها با عنوان است. یافته‌های پژوهش نشان‌دهندۀ به‌کارگیری دو روش بینامتنیت و نمادپردازی در گزینش عنوان است. بررسی نشانه‌شناسی متن اثر نیز نشان می‌دهد که عناوین به‌مثابۀ متنی موازی با متن اصلی قرار گرفته و در شخصیت‌پردازی و معرفی موضوع و محتوا وارد شده و با هدف معناافزایی و تکمیل معناهای متن حرکت کرده و به‌واسطۀ محور جانشینی به‌وسیلۀ نشانه‌های موجود در متن تقویت شده است. بررسی نشانه‌ها در محور هم‌نشینی نشان می‌دهد که معناها در ارتباط با یکدیگر قرار گرفته و به تولید معناهای مورد نظر شاعر انجامیده است.

در زبان‌شناسی شناختی، «طرح‌واره‌ها» اهمیت بسزایی دارند؛ زیرا از ساختاری نظام‌مند برخوردارند که مفاهیم انتزاعی را به ساختار مفهومی معنی‌دار، عینی و جسمی‌شده تبدیل می‌سازند تا برای مخاطبان قابل درک شوند. از میان اندیشمندان این حوزه، مارک جانسون ساختار هفت‌گانه‌ای را برای بررسی طرح‌واره‌های قدرتی ارائه کرده است که به‌وسیلۀ آن می‌توان متون ادبی مختلف از جمله منظومۀ گلشن راز شبستری را برکاوید. بنابراین، جستار حاضر با روش توصیفی‌تحلیلی و به‌شیوۀ کتابخانه‌ای، مسئلۀ انواع طرح‌واره‌های قدرتی را در این منظومه بررسی کرده است. نتایج پژوهش بیانگر آن است که طرح‌وارۀ اجبار در منظومۀ گلشن راز، در دو مقولۀ واژگانی و دستوری کاربرد داشته است. در این منظومه، با طرح‌وارۀ حرکت مواجهیم که پیمایندۀ این مسیر، حرکتی را در جهت نیل به مقصود آغاز می‌کند، اما مانع‌هایی بر سر راه او وجود دارد که مانع از رسیدن به وصال است؛ بر اساس نظریۀ جانسون، هر سه حالت متوقف شدن در برابر مانع، گذر از وسط مانع و پشت‌سر گذاشتن مانع به هر طریق ممکن، را در این اثر می‌توان مشاهده کرد. علم ظاهری یا شریعت سبب انحراف از مسیر عارف شده و شبستری سه عامل ترک استدلال، متوقف نشدن در یک مرحله و پالودن نفس را گامی استوار در جهت رفع مانع دانسته است. در بطن طرح‌وارۀ قدرتی جذب، دو طرح‌وارۀ نزولی و صعودی نهفته است؛ طرح‌وارۀ نزولی، حرکت از وحدت به‌سوی کثرت و طرح‌وارۀ صعودی، حرکت از جزء به‌سوی کل می‌باشد. در طرح‌وارۀ توانایی، عارف پس از انقطاع از عالم سفلی، توانایی صعود به عالم علوی را دارد.

رویکرد عرفان‌ تطبیقی در تحقیقات ایزوتسو، کشف مجموعه‌ای از نظام‌هاست که الگوی عام مشترکی دارند. از نظر ایزوتسو، نظام‌های متافیزیکی ذاتاً تفاوتی ندارند؛ به‌گونه‌ای که همگونی‌های فراوانی میان آیین بودایی ذِن و عرفان اسلامی وجود دارد. این جستار با روش قیاسی‌تحلیلی، در پی اثبات این فرضیه است که فهم درست عرفان‌پژوهی ایزوتسو، از منظر تصوف‌پژوهیِ تطبیقی او، قابل درک است. ایزوتسو برای این امر از رویکرد پدیدارشناسی، معناشناختی و به‌ویژه نظریۀ فراتاریخی و فرازبانی بهره برده است؛ زیرا به‌نیکی دریافته است که در پدیدارشناسی، امکان گفت‌وگو محقق می‌شود. ایزوتسو در تاریخ و ارضی قدسی، عارفان دو مکتب شهودی را هرچند از دو فرهنگ متفاوت، با «همدلی وجودی»، به گفت‌وگو می‌نشاند. رهیافت حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد با وجودی که ایزوتسو با رویکردی معناشناختی، به‌درستی، «وحدت وجود»، «خلق مدام»، «عدم و فنا»، «نفس و تهذیب آن» و «رؤیا و تخیل خلاق» را مؤلفه‌های مشترک اندیشه‌های شرقی می‌داند، در تطبیق عرفان اسلامی و تائویی، به تمایزها و تفارق‌ها توجه چندانی ندارد؛ از جمله آنکه ماهیت عرفان ابن‌عربی، «نظری»، و عرفان تائویی، بر «عمل» استوار است. «تائو» و «وجود» معادل دقیقِ یکدیگر نیستند و ایزوتسو به وجه دومِ تفسیر «تائو»، که ماهیتی مادی‌گرایانه دارد، وقعی نمی‌نهد. از دیگر سو، ایزوتسو به نظام‌مند کردن نظام هستی‌شناسی ابن‌عربی التفات چندانی ندارد و بدین سبب، به امتزاج تصوف با سنن فلسفی، که قونوی و کاشانی مروّج آن بوده‌اند، بیشتر گرایش دارد، تا ابن‌عربی را در پروژۀ فکری خود بگنجاند.

نسخِ در تشریع یکی از مسائل مهم در علوم تفسیر، اصول فقه و کلام اسلامی است. عالمان اسلامی در مورد چیستی نسخ، امکان عقلی و وقوعی آن و اشکالات وارد بر آن سخن گفته‌اند. در عرفان نظری با توجه به دگر‌گونی تعریف نبوت و به‌تبع آن دین و شریعت، به نظر می‌رسد مفهوم نسخ نیز به‌نحوی ویژه مطرح شده باشد. در این نوشتار ابتدا در واژۀ نسخ و ریشۀ آن تدقیق شده، سپس مباحث کلامی و اصولی دربارۀ نسخ ارائه شده است. در ادامه، ضمن گزارشی از تعریف نبوت و شریعت در قرائت عرفانی به تحلیل و بررسی مفهوم نسخ از دیدگاه عارفان مکتب ابن‌عربی پرداخته شده است. عارفان با تکیه بر مبانی خویش نسخ را راجع به زمان و ظهور اسماء الله دانسته‌اند. به این نحو که هر پیامبر مشرّعی، شریعتش مستند به اسمی از اسماء الله است و با اتمام زمان و سیطرۀ آن اسم یا به تعبیری افول آن اسم، شریعتی دیگر مستند به اسمی دیگر حاکم می‌شود و شریعت قبل را تحت سیطرۀ خویش می‌برد. در این حال، شریعت قبل به شریعت جدید منسوخ شده است. بر پایۀ این تفسیر به دیگر مسائلی که در خصوص مفهوم نسخ مطرح می‌شود پاسخ داده‌اند.

این پژوهش با روش توصیفی‌تحلیلی به بررسی مفهوم اعتدال در اندیشۀ ابن‌عربی می‌پردازد و ضمن تحلیل انتقادی مواضع این متفکر، نقطۀ ابهام اندیشۀ او را برطرف می‌کند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که ابن‌عربی مفهوم اعتدال را در سه موضع مطرح کرده است؛ در موضع نخست، اعتدال اسماء الهی را کشف می‌کنیم که واجد شأن وجودشناختی است. موضع دوم اعتدال، ملحق به معرفت مطلوب بشری، شامل رعایت تمایز میان دو ساحت تنزیه و تشبیه و حفظ تعادل میان این دو آموزۀ معرفتی است. اعتدال سوم، به حوزۀ اخلاق تعلق دارد و نتیجۀ آن بازسازی الگوی اعتدال اسمائی در مقام تکوین شخصیت انسانی است. با ملاحظۀ انتقادی آراء ابن‌عربی، این نتیجه به دست می‌آید که تقرّر وجودی اعیان ثابته مستعد خوانش جبرگرایانه از عمل انسانی است‌ که البته با تفکیک دو ساحت ارزش و الزام، این چالش برطرف شده و موضع ابن‌عربی با قبول بُعد اختیاری عمل انسان تقویت می‌شود.