جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ازجمله روش‌های شناخت آسیب‌ها و موانع تربیت معنوی، عمل به دستورالعمل‌ها و سفارش‌های امام علی(ع) است که خود پله‌های بالاترین درجات کمال و معنویت را پیموده و آسیب‌ها و موانع آن را به وجه احسن از سر راه خود زدوده است. تربیت معنوی پروراندن و رشد میل فطری انسان به پروردگار و تعالی‌بخشی ملکات نفسانی است. مقاله پیش‌رو درصدد است با بهره‌مندی از آموزه‌های امام علی(ع) به روش توصیفی تحلیلی نقش آسیب‌های دنیاگرایی در تربیت معنوی را موردبررسی قرار دهد. با واکاوی آموزه‌های نهج‌البلاغه معلوم می‌شود که مهم‌ترین آسیب تربیت معنوی دنیاگرایی است. دنیاگرایی مانع نیل انسان به‌مراتب کمال، رشد و تربیت معنوی بوده و باعث غفلت انسان از جایگاه انسانی خود خواهد شد. نتایج پژوهش نشان داد که عواملی همچون لذت‌طلبی افراطی، حبّ دنیا، اشرافی‌گری کارگزاران حکومتی، انکار معاد، عطش تشنگان دنیا، مستی ناشی از نعمت، نیرنگ‌بازی دنیا و آزمندی زمینة دنیاگرایی را فراهم نموده و عوارض جبران‌ناپذیری را برای تربیت معنوی انسان به بار می‌آورد. هدف نهایی دین تربیت معنوی انسان و تعالی روحی او است. با تأمل در مقتضیات چنین تربیتی به آسیب‌های دنیاگرایی در تربیت معنوی پی می‌بریم.

در متنی چون نهج‌البلاغه که به انگیزه گردآوری سخنان بلیغ و حکیمانه امام علی علیه‌السلام شکل گرفته است، معنا به‌عنوان سازه اصلی متن بعد از الفاظ و واژگان آن قرار دارد. سازوکارهای مختلفی برای درک و شناخت فرایند تولید معنا از ناحیه معناشناسان معاصر بیان شده است که هر یک ملزومات و قواعد خاص خود را دارد. در پژوهش حاضر، به روش تحلیلی و با رویکرد معناشناسی تطبیقی، پدیده معنا در پاره­هایی از نهج‌البلاغه براساس نظریه چارچوب فیلمور بررسی گردید و این نتایج درخور توجه است که معنا نسبت به نوع مخاطبان و تنوع بافت موقعیتی در نوسان است؛ هر بخش از معنا در اثر بر هم­کنشی و دخالت ذهنیت و باورهای گوینده (امام) و مخاطبان ایشان بروز می­یابد. در تمام ساختار متن نیز این واقعیت وجود دارد که مفاهیم و تصاویر ذهنی موجود در سخنان امام علیه‌السلام، چارچوب‌های معنایی می­سازند که خاستگاه همه آن‌ها، ذهن و دانش دایره المعارفی و تجربه اجتماعی و فرهنگی امام است و این روند به‌گونه‌ای است که با ظهور یک مفهوم یا تصویر ذهنی، تمامی مفاهیم و تصاویر ذهنی مرتبط با آن متبادر می­شوند. هرگونه بی­توجهی و بی­دقتی به آن چارچوب‌های معناساز، می­تواند شارحان و مفسران سخن امام را از مراد و مقصود اصلی گوینده متن دور سازد.

از عبارات پراستناد و مشهور نهج‌البلاغه عباراتی است که به عنوان نامۀ هفتاد و هفتم شناخته می‌شود. بر پایۀ گزارش‌های تاریخی، این متن که خطابش متوجه ابن‌عباس است، باید توصیه‌ای شفاهی باشد که امام علی(ع) در زمان اعزام او برای گفت‌وگو با خوارج مطرح کرده­اند. دو توصیۀ اصلی در این متن عبارت‌اند از عدم استناد به قرآن و نیز به‌کارگیری سنت. توجه به ظواهر قرآن و کم توجهی به احادیث، از ویژگی‌های خوارجی بود که از میان قاریان قرآن برآمدند. پژوهش حاضر با هدف اعتبارسنجی این متن به روش نقد درونی و مقایسه با داده‌های تاریخی سامان یافته است. گزارش‌های متعدد باقیمانده از مناظرات امیرالمؤمنین(ع) و اصحابش با خوارج نهروان، صحت نقل مذکور در نهج‌البلاغه را با چالش مواجه می‌کند. افزون بر تردید موجود در انتساب و استناد این متن، نتایج حاکی از آن است که این شواهد تاریخی نه تنها مؤیدی بر رعایت توصیه‌های مذکور از سوی حضرت علی(ع) و اصحاب ایشان نیست، بلکه از نمونه‌های مهم مناظرات قرآنی در صدر اسلام به‌شمار می‌رود.

نهج‌البلاغه به‌رغم جایگاه والا در امر بلاغت، مضامین سیاسی‌ـ‌اجتماعی سرشاری دارد؛ ازهمین‌رو مورد توجه احزاب سیاسی و تشکل‌های اجتماعی بوده است. در کنار بهره‌های سودمند و بهینه از این اثر، با برداشت‌های ناصوابی مواجهیم که برخی گروه‌ها جهت تحقق آمال خود بدان تمسک می‌جستند. سازمان ‌مجاهدین خلق ـ‌موسوم به منافقین‌ـ یکی از آنهاست که گرچه در بادی امر تصور می‌شود مراجعه‌ای به نهج‌البلاغه نداشته‌اند؛ اما مروری بر گفته‌ها و نوشته‌های اعضای این سازمان، خلاف آن را نشان می‌دهد. روی‌آورد منافقین به سخنان امیرالمؤمنین(ع)، کاملا هدفمند و برای تحکیم مبانی ایدئولوژیک به‌ویژه در مسائل سیاسی ‌ـ ‌اجتماعی بوده است. مسأله اصلی این نوشتار که به روش توصیفی تحلیلی سامان یافته، استخراج معیارهای رهبر و بایسته‌های رهبری از منظر ‌مجاهدین خلق در تمسک به آموزه‌های نهج‌البلاغه به­ویژه خطبه‌های 17 و 207 بوده است. در پایان، عیوب روشی و محتوایی آنان ذیل دو محور کلی تفسیر به ‌رأی و عصری‌اندیشی به نقد گرفته شده است؛ امری که باعث شده بود اسیر ایدئولوژی‌های خود بویژه مبانی مارکسیستی شوند. این مطالعه نشان می‌دهد چنانچه ضوابط لازم در فهم نهج‌ا‌‌لبلاغه لحاظ نشود و از سنت شروح فاصله گیرد، تا چه اندازه می‌تواند برداشت‌های ناصوابی را به‌دنبال داشته باشد.

تبیین مفهوم و نقش امت براساس مجموعه فرمایشات علمی و سیره عملی امام علی(ع) در فرآیند ساخت تمدن اسلامی، نقطه عزیمت این نوشتار است تا وانماید که این نظریه چه ظرفیت‌هایی در باروری تمدن‌سازی دارد. سؤال پژوهش این است که امام علی(ع) برای احیای مفهوم امت اسلامی چه رفتارهایی داشتند و چه دیدگاه‌هایی را تبیین نمودند؟ این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی بر آن است تا این فرضیه را بررسی کند که ایده امت‌گرایی امام علی(ع) ناشی از اصول ثابت دیدگاه وحدت‌گرایانه و سیره آن حضرت بود که پیامد آن ارائه گفتمان نوین تمدنی در گستره جهانی و انسانی و فرامنطقه‌ای، فراقبیله‌ای و فرانژادی می‌باشد. کارکردهای تمدنی آموزه امت در این مقطع تاریخی را نباید در ظواهر تمدنی جستجو کرد بلکه مربوط به ساحت کلان و بنیان اندیشه متعالی و روح حاکم بر مبانی نظام‌سازی سیاسی، فرهنگی و اجتماعی تمدن‌سازی علوی می‌باشد. نتایج نشان می‌دهد انکار و مخالفت با مرزبندی‌های عقل قبیله‌ای، رسوم عصبیت اشرافیت جاهلی، قومی و نژادی، تلاش برای پی‌ریزی حفظ عقیده مشترک و پیاده کردن نشانه­های شریعت و حدود آیین‌ همگانی اسلام، ایجاد وحدت و انسجام اجتماعی، حفظ میراث فرهنگی و تمدنی همه انبیا، همزیستی همه اقوام و نژادهای گوناگون مسلمان، همسویی با آداب و سنن پسندیده اقوام و ملل و محبت نسبت به آحاد امت از سوی رهبر و امام الهی از ظرفیت‌های اثرگذار در نظام اجتماعی، سیاسی و فرهنگی تمدن‌سازی اسلامی است. امام علی(ع) در عمل تمامی امکانات و تلاش خود را برای همسازگری امت به‌کار گرفت تا گفتمان خود را جامه عمل بپوشاند.

تجسم شیطان و تصویرسازی از این مفهوم در قالب پدیده­های عینی و محسوس در روایات دینی بسیار به چشم می­خورد و این پدیده به شکلی برجسته و تأمل برانگیز در خطبۀ هفتم نهج‌البلاغه متجلی شده است که با مطالعه و بررسی آن، از دریچۀ بلاغت سنتی و حتی برخی نظریه­های نوین؛ نظیر استعارۀ مفهومی، بسیاری از زوایا و جنبه­های این تصویر سازی و دلالت­ها و مفاهیم آن، همچنان در پرده­ای از ابهام باقی خواهد ماند. نظریۀ چهار الگویی فضاهای ذهنی فوکونیه و ترنر چگونگی تصویرسازی و آفرینش آمیزه­های مفهومی شیطان و نیز میزان خیال­انگیزی آن را در این خطبه ارزیابی می­کند؛ از این رو در مقالۀ پیش رو از طریق کاربست نظریۀ یادشده، تلاش شده است تا شیوۀ طرح مفهوم شیطان و ترکیب عناصر و مؤلفه­های تشکیل دهندۀ آن را در نهج‌البلاغه از نظر زبان­شناسی شناختی بازشناسیم. نتایج پژوهش نشان داد که مفاهیم مندرج در این خطبه به کمک الگوهای آمیختگی مفهومی متعددی قابل‌ارزیابی است که در رابطه با موضوعات مرتبط با شیطان و اولیای شیطان مطرح شده­اند. در این الگوها صفات، ویژگی­ها و کارکردهای اشیاء، حیوانات و انسان به شیوه­ای هنرمندانه گزینش، ترکیب و بسط داده شده­اند و با انتقال آن‌ها در فضای آمیخته، مفاهیم خلاقانه و بدیعی پدید آمده و گاهی هم با یکدیگر ترکیب شده و به ابداع معانی نوظهور پیچیده­ای انجامیده است.

تعامل به‌عنوان یک اصطلاح در حوزة زبان­شناسی اجتماعی مترادف با رابطة کلامی است که فهم گفتگو در آن مستلزم توجه به عوامل بیرونی و درونی است. ادب راهبردی مرتبط با تعامل است که در آن از وجهة افراد و حفظ یا تهدید وجهة آن‌ها طبق اصول خاصی سخن به میان می­آید. با این تفاسیر آگاهی از چگونگی وجهة مخاطب در کنش­های گفتاری با بررسی آن‌ها بر مبنای اصول ادب امکان­پذیر است. بر همین اساس، در مقالة حاضر سخنان امام­ علی(ع) راجع به موضوع تقوا در نهج­البلاغه محور پژوهش قرار گرفت و کنش­های گفتاری موجود در آن بر مبنای اصول مذکور با روش توصیفی- تحلیلی موردبررسی واقع شد. این بررسی از آن جهت حائز اهمیت است که موضوع تقوا در کلام کسی که خود اسوة پرهیزکاران است، تاکنون با چنین رویکردی واکاوی نگردیده است. نتیجة پژوهش نشان داد که بیان مستقیم از بسامد بیشتری برخوردار است که‏این امر بیانگر وجود صراحت در کلام امام(ع) و انطباق میان کنش بیانی و کنش منظوری در بالاترین درصد از نمونه‏های موردبررسی است. با این حال، اختصاص یافتن شواهد زیاد به بیان مستقیم تأثیر منفی بر وجهة مخاطب نداشته است؛ چراکه عواملی چون شگردهای تلطیف­کننده، صمیمیت و فاصلة اجتماعی اندک، وجهۀ او را از تهدید حفظ کرده است.