جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هدف پژوهش اعتباری یا غیراعتباری‎دانستن تمایز تعیّنات حقی از ذات حضرت حق، از پرسش‌های مشترک در حکمت و عرفان اسلامی است. پرسش این است که آیا تعیّنات علمی احدی و اسمایی، حقیقتاً و در نفس‎الامر با یکدیگر متمایزند یا تمایز مقام ذات از مقام احدیت و واحدیت، امری اعتباری است و این عناوین، فارغ از اعتبار ذهنیِ فاعل شناسا، هیچ گونه تعدد و تمایزی ندارند. در همین راستا، هدف این پژوهش، کشف نگرش عرفان اسلامی و حکمت متعالیه در خصوص این موضوع است. پژوهش حاضر با استفاده از روش تحلیل اصطیادی و مقایسه، به بررسی تحلیلی و تطبیقی نگرش عرفانی و صدرایی در این موضوع پرداخته است؛ همچنین این تحقیق مبتنی بر داده‌های کتابخانه‏ای انجام گرفته است. یافته‌های تحقیق از این قرار است که تمایز ذات و تعیّنات حقی در کلام ملاصدرا به تمایز وجود و ماهیّت و تمایز محیط و محاط تنظیر شده‌اند که نشان‌دهنده تمایز نفس‌الامری ذات و تعیّنات در حکمت متعالیه است؛ همچنین اعتقاد عارفان اسلامی به تقدم رتبی مقام باطن و غیب نسبت به مقام شهادت و صورت و اعتقاد آنان به تمایز احاطیِ ذات و تعیّنات، به‏روشنی به تمایز نفس‏الامری حضرت ذات از حضرت اسماء دلالت می‌کند. نتیجه تحقیق آن است که عینیّت ذات و صفات در نگرش عرفانی و صدرایی مربوط به ساحت وجود و تحقّق است و منافاتی با تقدّم رتبی و نفس‌الامری مقام ذات نسبت به مقام صفات ندارد.

هیوم از فیلسوفان تجربه­گراست که گاهی خود را فیلسوف شکاک می‌نامد و گاهی با شکاکیت مخالفت می‌کند؛ از این رو ارائه طرح منسجم از فلسفه هیوم یکی از مسائلی است که شارحان با آن روبه‎رو هستند. در این نوشتار کوشش می‌شود طرح منسجمی از آرای هیوم در باب شکاکیت ارائه شود. هیوم منطقاً شکاکیت را موجه و مستدل، اما به علل روان­شناختی ناپایدار و موقت می‌داند؛ به همین دلیل ضمن دفاع از استدلال‌های شکاکانه در زمینه «سرایت احتمال خطا در هر استدلال عقلی» و «نفی عقلی‏بودن اعتقادات طبیعی (مثلاً اعتقاد به علیت و اعتقاد به وجود خارجی و اعتقاد به نفس)، از گریزناپذیری این اعتقادات دفاع می‌کند و می‌کوشد با بی‌اعتنایی به تردیدهای شکاکانه، این اعتقادات را حفظ کند. البته در این نوشتار مشخص می‌شود این موضع شکاکانه هیوم خالی از اشکال نیست؛ هم از این جهت که استدلال‌های شکاکانه مورد نظرش مخدوش است و هم از این جهت که راهکار روان­شناختی او قادر به غلبه بر تردیدهای شکاکانه نیست؛ بنابراین موضع شکاکانه هیوم از جهات مختلفی پذیرفتنی نیست و نمی‌تواند جایگزین تبیین عقلی و صحیح فیلسوفان مسلمان برای این اعتقادات باشد

همه ما انسان‌ها «من» خود را از ابتدای عمر تا پایان آن امری واحد می‌یابیم؛ یعنی «من» امروز- به رغم تغییرات در صفات و ویژگی‌های بدن- دقیقاً همان «من» ده یا بیست سال قبل است و این یافتن نیز به علم حضوری خطاناپذیر است و علمی برای انسان از این علم پایه‌تر وجود ندارد؛ همچنان‎که ابن‌سینا گفته است: علم به من، مقدم بر هر علمی است، حتی علم به صفات من. از طرف دیگر ممکن است کسی این دریافت شهودی را دلیل بر این‎همانی ذات نفس نداند، بلکه به صفات و اعراض نسبت دهد یا حرکت و تغییر و دگرگونی نفس در طول عمر را دلیل بر عدم این‏همانی واقعی محسوب کند یا با استناد به حرکت جوهری نفس در نظریه ملاصدرا این‏همانی را مخدوش بداند. در این مقاله با تبیین صحیح «این‏همانی نفس»، «جوهریت نفس»، «علم حضوری به نفس» و «حرکت جوهری نفس» روشن می‌شود که مانعی بر سر راه این‎همانی نفس وجود ندارد

بی‌تردید مرگ به معنای انتقال از یک عالم به عالم دیگر است؛ ولی انتقال به معنای حرکت از یک مکان مادی به مکان مادی دیگر، هم در مورد نفس و روح مجرد و هم در مورد عوالم بعدی، یعنی دو عالم مثال و عقل که مجرد از ماده‌اند، بی‌معناست. مطابق مبانی عرفانی و صدرایی، انسان موجودی چندمرتبه‌ای است و هر مرتبة آن در یکی از مراتب عالم حضور دارد و جابجایی او بین عوالم مادی و مجرد، نه به صورت مادی و مکانی بلکه به صورت تغییر «توجه و تمرکز» نفس است که یا با اختیار خود انسان یا بدون اختیار او و بر اثر غلبه و سلطة بی‌اختیار «احکام یک عالم» اتفاق می‌افتد. بر اساس این آموزه، بیشترین توجه نفس با اختیار خود یا بدون اختیار، خواه موقت و خواه دائم به هر مرتبه‌ای از خود و هر عالمی باشد، انسان با ‌اختیار یا بی‌اختیار، موقتاً یا دائماً به آن مرتبه و آن عالم منتقل می‌شود. بنابراین حقیقت مرگ، انتقال با‌اختیار یا بی‌اختیارِ توجه و تمرکز نفس از دنیا به آخرت است، نه جابجایی مادی و مکانی انسان یا روح مجرد او.

حقیقت دین پدیده دیرپایی است که همواره پرسش‏های فراوانی را در ذهن پژوهشگران موضوع دین مطرح کرده است. تاریخ پیدایش دین، خاستگاه دین، سرشت و تعریف دین، انواع دین و نیز چگونگی کارکردهای فردی و اجتماعی آن، برخی از همین ابهام‏هاست که خاطر فیلسوفان دین را به خود مشغول داشته است. درازدامنی این پدیده و ‏تأملات پیرامونی آن، نگارنده را بر آن داشته تنها با تمرکز بر معنای دین حق و انواع آن از نگاه عرفانی به‏ویژه ابن‎عربی، برخی از این چالش‏های موجود را پاسخ دهد؛ لذا پرسش اصلی این نوشتار آن است که معنای دین و انواع آن با ‏تأکید بر اندیشه‏های ابن‎عربی کدام است؟ پژوهش حاضر با روشی توصیفی- تحلیلی نشان می‌دهد ابن‎عربی با تقسیم دین حق به تأسیسی و امضایی سه معنای تشکیکیِ انقیاد، جزا و عادت را در دین تأسیسی نهفته دانسته است. توجه به این سه معنا، ضمن دریافت دقیق ماهیت دین، از حقایق قرآنی بسیاری در این باره نیز پرده بر خواهد داشت. تقسیم دین به مستقیم و غیر مستقیم نیز از دیگر تقسیمات اوست.

اندیشمندان اسلامی گاه «حکمت» را شاخه‌ای از علم در نظر می‌گیرند؛ علم به احوال موجودات به گونه‌ای که در نفس‌الأمر است. تفسیر دیگر «حکمت» حکم‌نمودن است؛ چنان‌که حق‌تعالی حکم فرموده که نیکوکاران را به بهشت و تباهکاران را راهی دوزخ نماید. در تفسیر سوم «حکمت» معنای اتقان و انضباط را به خود می‌گیرد؛ یعنی درست و نیکو کارکردن. تمامی این تفاسیر حاکی از حکیم‌بودن خداوند است؛ صفتی که ثبوت آن برای ذات باری ضروری است. اما آنچه در این مقاله بررسی می‌شود، مفهوم واژۀ «حکمت» از دیدگاه داوود قیصری و تعلیقۀ امام خمینی(ره) بر این دیدگاه است. نویسندگان این مقاله بنا به‎ نظر‌ این ‌دو اندیشمند، واژۀ پرارج‌ «حکمت» را واکاوی کرده به نقد و تحلیل این دو منظر و تطبیق آنها با دیدگاه‌های دیگر اندیشمندان خواهند پرداخت. «حکمت» در این پژوهش مرتبه‌ای درنظر گرفته می‌شود که عارف ‎و حکیم، مشتاق ‌و مجذوب رسیدن به آن هستند. صاحب حکمت عارف متألّهی خواهد بود که در مراتب باطنی و سرّی آن از عقل استدلالی گذر و شهود را تجربه می‌کند. این بررسی به شیوۀ پدیدارشناختی انجام گرفته، تلاش می‌کند «حکمت» را در معنای‌ سوم و به عنوان حکمت ذوقی و ‌شهودی در برخی حالات و مشاهداتِ عارفانی اعم از شرق ‌و ‌غرب که این تجربه را داشته‌اند، بیان کند تا از این طریق ریشه‌یابی عملی، سلوکی و جایگاه دست‌نیافتنی حکمت را نقبی زند.