جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مبحث امکان علمی اجتماعی که مبتنی بر رویکرد وحیانی باشد تنها محدود به طرفداران علم اجتماعی اسلامی نبوده و در خارج از فرهنگ اسلامی و در آن سوی اروپای مسیحی نیز اندیشمندانی را به خود مشغول کرده است. از جمله این اندیشمندان اریک وگلین –فیلسوف و مورخ آلمانی- است که رهیافتی وحیانی به تاریخنویسی و احیای علوم اجتماعی دارد. او نگاهی نقادانه به تجدد و حقیقت تجددی داشته و آن را به مثابه بیماری عصر حاضر در نظر می‌گیرد. لذا، بهره‌گیری از رویکرد وحیانی و تجربه مذهبی به ساحت معرفت را درمان بیماری تجدد و روشی برای احیای علوم اجتماعی سنتی می‌داند. بر این اساس، هدف نوشتار حاضر بررسی احیای علوم اجتماعی در رویکرد وحیانی و یا به تعبیر بهتر تجربه مذهبی اریک وگلین است. مقاله حاضر به توسط روش توصیفی- تحلیلی و با در پیش‌گرفتن روش اسنادی در پی پاسخ به این پرسش است که احیای علوم اجتماعی از منظر وگلین چگونه انجام می‌شود؟ یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که وگلین برخلاف ادعای خود، که موطن دانش را دین و فلسفه کلاسیک می‌داند، تنها به فلسفه کلاسیک و حقیقت افلاطونی در بازسازی علوم اجتماعی توجه کرده و تجربه مذهبی و وحی مسیحی تنها در طرح‌ریزی بنیان نظریه‌اش مورد استفاده قرار گرفته است. از طرف دیگر، این موضوع جای تأمل دارد که نظریات و آرای وی از جهت توجه به وحی به دیدگاه اسلام نزدیک است و از جهت نحوه قرائتش از وحی و مذهب مغایر نظر اسلام است.

عمر تلمسانی سومین رهبر جماعت اخوان المسلمین بود که نقش زیادی در گذار این جنبش به دموکراسی ایفا کرد. هدف این مقاله، تبیین مهمترین دیدگاه های سیاسی اجتماعی تلمسانی، و نشان دادن میزان تأثیرگذاری او بر جنبش اخوان المسلمین در وارد کردن این جنبش به فرایندهای دموکراتیک است. اهمیت اندیشه و عملکرد تلمسانی از آنجا بیشتر روشن می شود که اخوان ورود به فرایندهای دموکراسی را نامشروع و غیرمجاز می دانست و حسن البناء موسس و اولین رهبر این جنبش نیز بر آن تأکید کرده بود. روش استفاده در این تحقیق «تحلیل محتوای کیفی» بوده است. نتایج تحقیق نشان می دهد تلمسانی نخست به تبیین مبانی و توجیهات نظری برای سازگاری اسلام با اصول دموکراتیک پرداخت، سپس اقدامات ساختاری برای این گذار در جنبش انجام داد و پس از آن تلاش کرد به چالش ها و مخالفت های داخل اخوان و مخالفان بیرونیِ آن پاسخ دهد. یافته های مقاله در دو بخش اصلی نخست دیدگاه های سیاسی اجتماعی تلمسانی که مبنا و منشأ حرکت و اقدامات اوست را روشن می کند و بخش دوم به اقدامات او در جنبش اخوان می پردازد که بازخوانی دموکراتیک این جنبش و اقدامات عملی او در وارد کردن اخوان المسلمین در رقابت های حزبی، و تعامل و گفتگو با معاندان و مخالفانِ این جنبش است. اندیشه و اقدام مهم دیگر تلمسانی، قداست زدایی از حکومت و حاکمان اسلامی، و زمینی کردن آنها بود که نقدپذیر بودن آنها را ممکن را می کرد.

شناخت رفتار اخلاق‌مدارانه زمامدار پیش از به دست گرفتن حکومت و تطبیق آن با پس از رهبری‌اش می‌تواند سیاست‌های اخلاقی و میزان صداقت وی در عملکردهای بعدی‌اش را تبیین وبرجسته‌تر بنمایاند. امام‌علی(ع)در قامت یک زمامدار می‌کوشد با تأکید بر تقدّم اخلاق بر هر مقوله‌ای نشان دهد آموزه‌های اخلاق‌مدارانه مورد تأکید درخلافت، با آموزه‌های اخلاق‌مدارانه در دوران پیش‌از حکومت تفاوتی نداشته است. برخورد و جنگ با شورشیان دردوره غارات، گرچه پیامدهای ناگواری ایجاد کرد، اما رهبری اخلاق‌مدار می‌کوشد ابتدا با اصول اخلاقی مناسب، از بروز جنگ پیش ‌گیرد و پس از جنگ نیز با رفتار اخلاق‌مدار با دشمنان خویش، نشان دهد که انسانیت برمحور اخلاق‌ بر مدّعی دیندار بی‌اخلاق ترجیح و برتری دارد. مقاله پیش‌رو به تبیین این تئوری نوین در حوزه تئوری‌های رهبری پرداخته است. هدف از این پژوهش نشان دادن نمونه‌ای آشکار از این اخلاق‌مداری در دوره «غارات» است که چگونه امام اصول اخلاقی را در قامت زمامداری‌اش و در گستره حکومت کوتاه و پرفراز ونشیبش حفظ کرد و کلیت قاعده تلازم میان قدرت و انحصارطلبی را به چالش کشید. یافته‌های این پژوهش که با روش توصیفی و تحلیلی صورت پذیرفته، چنین تبیین می‌کند که درسیره امام‌علی(ع) اخلاق‌مداری در همه کُنش‌‌‌ها و پدیده‌های اجتماعی و سیاسی اصالت دارد و او برای رسیدن به اهداف مقدس خود کوچک‌ترین مسائل اخلاقی را فدا نمی‌کند و این امر نه تنها در زمان نداشتن قدرت، بلکه در زمان داشتن قدرت نیزنمایان است.

سنّت‌گرایی جریانی فکری در نقد تجدد است که توسط رنه ‌گنون اندیشمند فرانسوی (1951ـ 1886) بنیادگذاری شد و توسط کوماراسوامی (1947ـ 1877) صورتبندی مفهومی خود را یافت و با مطالعات فریتیوف شووان، تیتوس بورکهارت، مارتین لینگز، و دکتر سید حسین نصر به عنوان یک جریان فکری معاصر مطرح شد .موضوع این مقاله ، طرح و تحلیل و نقد آرای « علم شناختی » سنت گرایان در باب مقوله « علم» در تمدن اسلامی با تاکید بر آثار دکتر سید حسین نصر به عنوان پرکارترین متفکر سنت گرا در زمینه فلسفه و تاریخ علم است.هدف ما ، تحلیل مبانی و لوازم آرای علم شناختی دکتر نصر و تحلیل دستاورد وی در زمینه مواجهه با علم جدید و استلزامات تمدنی آن می باشد. بدین منظور با اتخاذ تلفیقی از روش های کیفی1-هرمنوتیکی ( هرمنوتیک روش شناختی و نه هرمنوتیک فلسفیِ نسبیت گرا) و 2- تحلیلی ، ضمن تلاش برای فهم نظریات دکتر نصر از طریق بازخوانی آثار مکتوب وی ، به تحلیل مبانی و لوازم این نظریات می پردازیم . دستاورد و نتیجه این مقاله هم رویکردی انتقادی به ارتباط وثیق میان تجدد شناسی و فلسفه شناسی دکتر نصر از سویی و تلقی وی از مناسبات علم و دین در تمدن اسلامی و ارائه تقریری جدید از نظریه علم شناختیِ نصر ذیل عنوان« هرمنوتیکِ دینیِ طبیعت» می باشد

در سنت و میراث جامعه‌شناسی تفسیری «ماکس وبر»، به موضوعات معرفتی و روشی برجسته‌ای حاصل از تلائم ذهن و واقعیت تجربی توجه شده است. با بازخوانی آرای وبر، اصلی منکشف می‌شود که می‌توان آن را به‌عنوان اصل «قوم‌مداری روش‌شناختی» صورت‌بندی کرد. این اصل واجد ظرفیت‌های مهمی هم برای زایش و هم برای تحول علوم اجتماعی(فرهنگی) است. این مقاله تلاش کرده است تا با استفاده از روش پژوهش اسنادی و رویکرد نظری «دنی کوش»، مؤلفه‌های اصل مذکور را در پنج محور استخراج و تحلیل کند که آن محورها عبارت‌اند از: «خوانشی دیگر از ربط ارزشی و علاقۀ فرهنگی»، «تجربی-واقعی بودن علوم فرهنگی»، «عزیمت از ارزش فرهنگی به ارزش‌های فرهنگی»، «جهان‌شمول‌گریزی علوم اجتماعی» و «عقلانی‌شدن‌های گوناگون در بستر فرهنگ‌ها». نتایج نیز شامل سه محور «مفروضات جهان‌شناختی»، «مخاطرۀ معرفتی» و «سلطۀ علمی برآمده از خطای روش‌شناختی» هستند.

ابن خلدون در زمره بنیان‌گذاران علم تاریخ و جامعه‌شناسی، طی سده‌های اخیر مورد توجه بسیاری از پژوهشگران جهان بوده است. تنوع و گستره‌ی موضوعات موردتوجه او باعث شده است تا طیف وسیعی از متفکران و پژوهشگران از جامعه شناسی، مردم‌شناسی، تاریخ، اقتصاد، علوم سیاسی، علوم تربیتی، جغرافیا و جمعیت شناسی، آثار او را مورد توجه قرار داده و تالیفات متعدد درباره اندیشه‌ او، دال بر اهمیت این اندیشمند بزرگ مسلمان است. اما آنچه کمتر در آرا و آثار ابن خلدون مورد عنایت پژوهشگران قرار گرفته است، مباحث مفصل او پیرامون مسائل و آسیب‌های اجتماعی است. پژوهش حاضر با عطف نظر به رویکرد تحلیلی ابن خلدون در بررسی مسائل و آسیب‌های اجتماعی که متمرکز بر وضعیت جوامع اسلامی در جغرافیای بزرگ جهان اسلام بوده است، با روش مطالعات اسنادی و تمرکز بر متن اثر اصلی او یعنی «مقدمه»، از منظر رویکردی توصیفی به بازشناسی، استخراج و دسته‌بندی مضامین و مقولات مرتبط با این موضوع در اندیشه ابن خلدون پرداخته است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد، هفت مسئله و آسیب اجتماعی عمده در جای جای کتاب مقدمه مورد تاکید ابن خلدون بوده است که شامل: مسئله «فقر»، «حاشیه‌نشینی»، «رفاه اجتماعی»، «اشتغال و معیشت»، «مسکن و سرپناه»، «امنیت اجتماعی» و «جرائم و بزهکاری» می‌باشد. آنچه از تحلیل ابن خلدون پیرامون مسائل اجتماعی بدست می‌آید، تمرکز او بر چارچوب مفهومی علم عمران است؛ بدین معنا که کلیه موضوعات اجتماعی را در نسبت با آبادی اجتماع بشری در مقیاس زندگی شهری معنا و تفسیر می‌کند.

مفهومِ جامعه یِ توحیدی اسلامی، انعکاسِ عینی و عملیِ ابعادِ معرفتیِ توحیدی در عرصه ی مناسباتِ اقتصادی، سیاسی و اجتماعیِ جامعه می باشد. در واقع، با ظهور و سریانِ مدرنیته و تفکراتِ اجتماعیِ منشعبِ از آن در جهان اسلام، متفکران معاصرِ مسلمان، با رویه ها و رویکردهای متفاوت، به کنکاش بیشتر و استخراجِ فزونترِ ابعاد اجتماعی مفهوم توحید از قلب ابعاد معرفتیِ منشعب از آن پرداختند؛ از همین جاست که نقش این ابعادِ معرفتی در ترسیم مناسباتِ عینی اجتماعی، بسیار مهم می باشد. هدف این مقاله پرداختن به همین ابعاد در اندیشه ی یکی از متفکرانِ اجتماعی مسلمان وابسته به رویکرد روشنفکری و نواندیشی اسلامی در ایران، یعنی دکتر علی شریعتی (1312-1356) می باشد؛ متفکری که در حوزه ی تأملات جامعه شناختی در باب اسلام به طور عام و پرداختن به مفهوم جامعه ی توحیدی به طور خاص، هم در سال های پیش از انقلاب اسلامی ایران و هم در سال های پس از آن بر اقطاب و فرق فکری و اجتماعی در جامعه ی ایران تأثیرات فراوانی نهاده است. مقاله با روشی نظری، تحلیلی، اسنادی و کتابخانه ای انجام و در طی پژوهش سعی شده که مفهوم توحید و ابعاد معرفتیِ وجودیِ انبعاث یافته از آن، همچون جهان بینی توحیدی، ایدئولوژی توحیدی، انسان شناسی توحیدی و... در اندیشه ی دکتر علی شریعتی تبیین و تحلیل شود.

سلامت اجتماعی ازجمله مفاهیم نوظهوری است که در عرصه نظری و سیاست‌گذاری موردتوجه اندیشمندان بوده است. سلامت اجتماعی به مفهوم سرمایه اجتماعی شهروندان و نهادهای یک جامعه‌ اشاره دارد. به‌عبارت‌دیگر هرچه انگیزه‌های ارتباطی فرد بالاتر و تعداد خطوط پیوندی فرد و جامعه بیشتر باشد، سلامت اجتماعی آن فرد و جامعه بهتر ارزیابی می‌شود. اما در دیدگاه قرآنی سلامت فرد و جامعه در تعامل با یکدیگر و در پرتوحی معنا پیدا می‌کند. درواقع جامعه وقتی سالم محسوب می‌شود که مقدمات کمال فردی و اجتماعی در آن فراهم باشد. این مقاله پس از مرور ادبیات نظری موجود و ارزیابی آنها، تلاش کرده است با خوانشی زمینه‌مند و درون پارادایمی، نگاه قرآن به سلامت اجتماعی و چگونگی طراحی و الگوسازی آن پرداخته است. روش تحقیق در این پژوهش تحلیل محتوای کیفی با رویکرد استقرایی بوده است. مبتنی بر این روش از نگاه قرآن سلامت اجتماعی دارای دو بعد فردی و جمعی است. در بعد فردی به سلامت معنوی به معنای اعتقاد به توحید، معاد و نبوت و معناداری جهان هستی، سلامت رفتاری به معنای پرهیز از رذیلت‌ها و تقرب به فضیلت‌ها و سلامت جسمی به معنای حفظ جان و تغذیه مناسب پرداخته شده است. در بعد جمعی سلامت موضوعاتی چون سلامت خانواده، سلامت محلی، سلامت سازمانی و سلامت زیست‌محیطی موردبررسی قرار گرفته است. ابعاد فردی و جمعی سلامت اجتماعی زمینه‌ساز جامعه سالم هستند که با راهبرد‌هایی چون توحید، ولایت، تعاون، اتحاد، عدالت، خردگرایی، کمال‌جویی، شریعت محوری و حق‌جویی قابل تحقق هستند.