جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بنای جامعه اسلامی بر محوریت مسجد گذاشته شده است. مسجد با کارکردهای متعدد خود در ابعاد مختلف اجتماعی و با تاکید بر جنبه معنوی، نقشی هدایت‌کننده برای انسان‌ها به‌سوی خداوند متعال دارد. آموزه‌های نشریافته از مسجد، همگی با جهت‌دهی زندگی فردی و اجتماعی انسان‌ها به صراط مستقیم و در نتیجه، سعادت او سامان یافته‌اند. مسجد، سوای از ظرفیت‌های درونی خود برای هدایت انسان‌ها، می‌تواند در تعامل با دیگر نهادهای جامعه فضای عمومی را مشابه فضای درونی خود نماید. انتظار عمومی از محیط پیرامون مسجد، تأثیرگذاری فضای معنوی درون مسجد بر اطراف آن است. با وجود این، امروزه محیط پیرامون مسجد، عمدتاً متأثر از زندگی اجتماعی بیرونی است و مسجد به دلایل مختلفی تأثیرات کمی بر آن دارد و لذا شاهد ارتکاب انواع جرم‌ها، ناسازگارهای اجتماعی، تنش، سرقت، نزاع و... در محله و جوامعی هستیم که معمولاً مسجد هم وجود دارد. سؤال این است که مسجد در مواجهه با این مشکلات خُرد چگونه می‌تواند عمل کند و به سالم‌سازی محیط پیرامون کمک کند؟ روش تحقیق نیز توصیفی تحلیلی است. یافته‌های نشان می‌دهد، ظرفیت‌های سالم‌سازی محیط اجتماعی پیرامون مسجد به خوبی شناسایی و تبیین نشده و لذا در عرصه عمل نیز کمتر به کار گرفته شده است. مسجد می‌تواند با فعال‌کردن سازوکارهای تعامل خود با محیط پیرامون از قبیل، تعریف بخش‌های خاص مسجد و محله، استفاده از ظرفیت نخبگان علوم اجتماعی و مدیریتی، بهره‌گیری از توان‌مندی خانواده‌ها در واگذاری برخی از نقش‌های نهادهای رسمی، به سالم‌سازی محله و محیط پیرامون خود کمک کند و در شکل‌گیری جامعه اسلامی نقشی ویژه ایفا نماید.

اعتیاد از مهم‌ترین آسیب‌های اجتماعی جامعه کنونی به شمار می‌آید. با وجود تلاش نهادهای قانونی و اجرایی برای کنترل و پیشگیری از این آسیب، بر اساس آمارهای رسمی، همچنان وضعیت ابعاد این پدیده، بحرانی است. در کنار نقش‌آفرینی‌های مختلف نهادهای رسمی و غیررسمی، مسجد به سبب جایگاه خاص و تأثیرگذاری ویژه آن بر آحاد جامعه، می‌تواند در پیشگیری و کاهش اعتیاد نقش‌آفرینی کند. پرسش اصلی این پژوهش نیز عبارت است از اینکه مسجد چگونه و در چه سطحی می‌تواند در این مسئله اجتماعی نقش‌آفرینی کند؟ و هدف آن شناسایی چگونگی نقش‌آفرینی این نهاد اجتماعی مقدس و دستیابی به سازوکارهای مواجهه صحیح آن با این پدیده اجتماعی معاصر است. برای به دست‌آوردن اطلاعات پژوهش، ترکیبی از روش‌های اسنادی و کیفی (مصاحبه و مشاهده) استفاده شده و از روش تحلیل محتوا نیز برای تجزیه و تحلیل داده‌ها بهره گرفته شد. از یافته‌های تحقیق به دست می‌آید، مسجد با توجه به ظرفیت و جایگاه متعالی خود در میان اجتماع انسانی بویژه جوامع مسلمان، می‌تواند با رعایت اصول کار تشکیلاتی متناسب با اقتضائات مسجد در سطوح مختلف پیشگیری، درمان و مبارزه با اعتیاد و همچنین صیانت از معتادان بهبودیافته و خانواده‌های آنها در سطح محله و منطقه پیرامونی خود نقش‌آفرینی کند.

مسجد، علاوه بر کارکرد اصلی خود که طبق نصوص دینی، عبادت‌‌گاه مسلمانان بوده، کارکردهای دیگری ازجمله: ایجاد زمینه‌‌های همبستگی و مددکاری اجتماعی، تأثیر بر خُرده‌نظام فرهنگی جامعه، تولید و استمراربخشیدن فرهنگ منتزع از متون و منابع دینی می‌‌تواند داشته باشد. یکی از کارکردهای مهم مسجد می‌‌تواند تنظیم، اصلاح و بهبود روابط اجتماعی و نیز روابط بین همسران ‌‌باشد؛ روابطی که گاه به سبب بروز ناسازگاری‌‌ها به اختلافات عمیق تبدیل شده و به گسست خانواده منجر می‌‌شوند و انواعی از آسیب‌‌ها در سطوح متفاوت خرد و کلان را در پی دارد. مقاله حاضر درصدد پاسخ‌گویی به این پرسش است که «مسجد چگونه می‌‌تواند در کنترل آسیب‌‌های اجتماعی ناشی از طلاق مؤثر باشد؟» این مقاله با روش کیفی و تحلیل آیات، روایات و نیز سیره معصومین^ به تبیین مسئله پرداخته است. نتایج نشان می‌دهد، مسجد با استفاده از ظرفیت‌‌ها و توسعه کارکردهای خود؛ به‌ویژه در امور مربوط به خانواده، می‌‌تواند زمینه‌‌ ایجاد آگاهی‌‌های اولیه را برای پیشگیری از بروز منازعات و برنامه‌‌ریزی در برخی مداخلات پیش از ازدواج فراهم کرده، مهارت‌‌های حل مسئله را به زوجین آموزش داده و در صورت بروز ناسازگاری‌‌ها، با ارائه مشاوره‌‌های تخصصی، تحمل آن‌‌ها را بالا برده و باعث حل اختلافات‌شان گردد. و در نهایت، در صورت بروز طلاق، با زمینه‌‌سازی و انجام برخی حمایت‌‌ها و اقدامات عملی از زوجین و فرزندان و همچنین با بسترسازی برای ازدواج مجدد، آسیب‌‌های اجتماعی این پدیده را کاهش دهد.

مسجد و نقش اهل مسجد در هدایت‌گری کنش‌گران اجتماعی در افزایش نسل باایمان، از اهمیت زیادی برخوردار است. هدایت مردم به سوی بقاء و ازیاد نسل پاک در مساجد اتفاق خواهد افتاد. افزایش جمعیت، علاوه بر تأثیرات عمیق بر ساختارهای اجتماعی، در گروی عوامل انسانی و کنش‌‌گران اجتماعی نیز خواهد بود. در جامعه دینی، عاملیت کنش‌گران، در مساجد به‌عنوان پایگاه‌های عبادی متبلور می‌شود. در این میان، نقش نخبگان مذهبی (علماء) در هدایت فکری و رفتارهای اجتماعی بسیار برجسته است و امروزه هرگونه عملکردهای اجتماعی را در گروی نقش‌آفرینی نخبگان تلقی می‌کنند. از این‌ روی، مساجد به‌عنوان پایگاه اجتماعی و ظهور و بروز تفکر ایدئولوژیک و جهان‌بینی اسلامی چگونه می‌توانند در کاهش آسیب‌های جمعیتی نقش‌آفرینی کند؟ برای پاسخ به این پرسش، با روش تحلیلی-توصیفی که به شرح وقایع و پدیده‌ها، براساس اطلاعاتی که جنبه توصیفی دارد، خواهیم پرداخت. آنچه که از یافته‌های پژوهش به‌دست می‌آید حاکی از آن است که عوامل انسانی در گروه‌های مرجع نخبگانی مساجد، می‌توانند با استخراج نظریه‌های دینی از منبع قران کریم و تفسیر اجتهادی آن به جهت‌دهی فکری و رفتاری کنش‌گران اجتماعی بپردازند و از طریق تبیین کثرت موالید، به پیشگیری از کاهش جمعیت اقدام نمایند. ارائه راه‌کارهای مؤثر در این پیشگیری از نوآوری‌های این پژوهش خواهد بود.

مسجد در فرهنگ اسلامی جایگاه ارزشمند و نقش مهمی در نظام‌‌های اجتماعی دارد. مسجد به‌عنوان نهاد تأثیرگذار در عرصه‌‌های اجتماعی، دارای عناصر و عوامل متعددی و مهمی است که می‌‌تواند آسیب‌‌های اجتماعی را مدیریت کند. به این عوامل مهم، پیشران گفته می‌‌شود. درک صحیح پیشران‌‌ها سبب می‌‌شود سیاست‌گذاران اجتماعی برای مدیریت آسیب‌‌های اجتماعی، از ظرفیت‌‌های فرهنگی مسجد بهره جویند. هدف این مقاله، شناسائی و تحلیل پیشران‌‌های فرهنگی مساجد و تعیین روابط میان آنها برای مدیریت آسیب‌‌های اجتماعی است. پرسش اصلی عبارت است از: پیشران‌‌های فرهنگی مساجد در مدیریت آسیب‌‌های اجتماعی چیست و چه رابطه‌‌ای بین پیشران‌‌های مذکور برقرار است؟ پژوهشگر برای حل مسئله پژوهش، از روش تحلیل محتوای کیفی برای یافتن پیشران‌‌ها بهره جست و سپس با استفاده از روش ساختاری تفسیری، روابط بین هر یک از پیشران‌‌های شناسائی‌شده را مورد تحلیل قرار داد. پیشران‌‌های شناسائی‌شده عبارتند از: «توسعه و گسترش گروه‌‌های جهادی»، «ترویج ارزش‌‌های دینی در محله‌‌ها»، «توسعه نشاط اجتماعی»، «توسعه و گسترش فعالیت‌‌های تفریحی ورزشی»، «نقش محوری مسجد در محلات»، «به‌کارگیری و بهره‌‌مندی از ظرفیت‌‌های پیرامونی» و «منزلت اجتماعی بالای مساجد در بین مردم». پیشران‌‌های مذکور در شش سطح ساختاربندی شدند.

مسجد، مهم‌ترین نهاد اجتماعی جامعه اسلامی و محور دیگر نظامات و نهادهای اجتماعی به شمار می‌آید؛ به‌طوری‌ که نوع رابطه و تعامل با این نهاد مقدس، معنا و جایگاه دیگر نهادهای اجتماعی، در جامعه اسلامی را معین می‌کند. بی‌تردید، در چنین ساختاری، مسجد می‌تواند همه ظرفیت‌های خود را برای نقش‌آفرینی مطلوب در جامعه اسلامی به کار گیرد و تأثیرگذار باشد. در تجربه تاریخی و اجتماعی مسلمانان به‌ویژه در صدر اسلام، نمونه‌هایی از این نقش‌آفرینی یافت می‌شود. با وجود این، به نظر می‌رسد، در جامعه کنونی، علی‌رغم تلاش متولیان نظام اسلامی در حوزه مسجد، جایگاه و کارکرد مسجد، همواره دچار تغییر بوده است و آن‌گونه که انتظار می‌رفت، کارکردهای اجتماعی مطلوب خود را در جامعه ایفا نکرده است. پرسش اصلی مقاله این است که؛ علل تغییر جایگاه و کاهش کارکردهای اجتماعی مسجد در دوران معاصر چیست؟ هدف مقاله، دست‌یابی به مهمترین علل است. روش تحقیق، توصیفی- تحلیلی و برای گردآوری اطلاعات از شیوه اسنادی بهره گرفته شد. یافته‌‌ها نشان می‌دهد، تغییرات پدیدآمده در سطوح قانون‌گذاری، سیاست‌گذاری و مدیریتی، پدیدآمدن مراکز مشابه و نوع برنامه‌های عملی در مسجد، سبب تغییر جایگاه اجتماعی و به‌تَبَع آن، کاهش کارکردهای مطلوب مسجد به‌ویژه در مواجهه با مسائل و آسیب‌های اجتماعی شده است.

این نوشتار درصدد پاسخ به نسبت آسیب‌های اجتماعی با مسجد به‌مثابه نماد دین است؟ آسیب‌های اجتماعی در ایران معاصر، استمرار آسیب‌های جهانی هستند که تجدد منجر به آن شده است و لذا دین و مسجد که نقشی پیشگیرانه در مواجهه با آسیب‌های اجتماعی داشتند، با کمرنگ‌شدن حضور در دوره معاصر، کارویژه دفع آسیب‌ها را از دست داده و به کارکردهای رفع آسیب‌ها تقلیل یافته‌اند. هدف از این مقاله، ترسیم رویکردی پدیدارشناختی نسبت به مساجد در دوران معاصر است و روش تحقیق اسنادی و توصیفی - تحلیلی می‌باشد. نتایج نشان می‌دهد، مساجد اگرچه در طول تاریخ با فقدان نهادهای تخصصی مدرن و یا اختلال کارکردی ساختار جامعه، نقش جهادی و مدنی مطلوب را ایفا کرده‌اند، اما با گستره و هجوم تمدنی و فرهنگی و رسانه‌‌ایِ آسیب‌ها، اولاً نیاز به پاسخ مطلوب از سوی همان نهادهای تخصصی، البته با مدلی ایرانی- اسلامی است و در صورت اضطرار و نیاز به نقش مسجد، تقویت امکانات، تجهیزات و بودجه مناسب در مساجد یک ضرورت و مقدمه است تا مواجهه‌‌ای متوازن برقرار شود و الا این انتظار رفع و درمان آسیب‌ها از مساجد، بدون منطق بوده و مستلزم تبرئه مدرنیته است.