جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

الهی‌نامه، مثنوی چهارم از پنج‌گنج محمد حسین حسینی شیرازی (1184- 1249 ق)، از آثار عرفانی دورة قاجار است که تاکنون پژوهشی دربارة آن انجام نشده ‌است. از الهی‌نامه که در دستِ تصحیح است، هفت نسخة خطی موجود است که معتبرترین آن نسخة کتابخانۀ علامه طباطبایی شیراز است که شاعر آن را تأیید کرده ‌است. الهی‌نامه منظومه‌ای است عرفانی با بیش از نه هزار بیت شامل مناجات‌ها، حکایات و گفتارها که شاعر برای بخش‌های مختلف آن سرآغازهایی به نثر مسجّع و آهنگین نگاشته ‌است. حسینی از عرفای نعمت‌اللهیه بود و سال‌ها مسند ارشاد و هدایت داشت و با توجه به آشنایی با متون عرفانی کوشید‌ از آثار عرفانی پیشین به‌ویژه‌ مثنوی برای سرایش اثر خود بهره‌ بگیرد. تأسی جستن حسینی به مولوی و تأثیر مثنوی در الهی‌نامه گاه آشکار و گاه پنهان و ضمنی است. درج آیات قرآن، استشهاد به احادیث و اشعار، وجود حکایات مشابه، تقلید از ساختار روایی مثنوی، گریزهای راوی در بین حکایات و بیان اندیشه‌های عرفانی بیانگر این ارتباط است. از نظر فکری، اندیشه‌های شیعی، تأکید بر عشق در سیر و سلوک عرفانی، پیروی از پیر و نقد زهد ریایی در این اثر بارز است. سادگی، روشنی و روانی زبان و تصویرسازی‌های ملموس الهی‌نامه را اثری دلنشین ساخته ‌است، اگرچه اطناب و تکرار نیز در متن وجود دارد و از ویژگی‌های این اثر است. پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی ضمن معرفی الهی‌نامه و بیان ویژگی‌های آن و تحلیل ارتباط آن با مثنوی، نشان می‌دهد که اثری ارزشمند و درخور توجه است و برای شناخت سیر ادبیات عرفانی توجه به این آثار ضرورت دارد.

موضوع علم و علم‌‍‍‍‍‍‍‌آموزی یکی از مباحث مهم و محوری جلال‌الدین محمد بلخی، عارف و اندیشمند­ بزرگ قرن هفتم است که در آثار خود با شناختی دقیق به معرفی و نقد علم و عالمان، و بیان آفات، غایات و آسیب ­شناسی آن پرداخته است. مولوی دانش­ های بشری و صاحبان علوم را به دو دستة حقیقی و دینی، و تقلیدی و دنیایی تقسیم می‌کند؛ اما ضروری­ ترین بحث با جنبة پیشینی و مقدماتی از نظر او آفت‌شناسی، غایت‌شناسی، انگیزه­شناسی و وظیفه ­شناسی دربارة انواع علوم و معارفی است که آدمی در این دنیا فرا می‌گیرد و یا به طالب­علمان و متعلمان آن می‌آموزاند. در این پژوهش با روش تحلیل محتوا و با رویکردی منطقی-روش ­شناختی و هرمنوتیکی، رهیافت­ های نظری و انتقادی مولوی در علم و عالم­شناسی در چهار عنوانِ نقدی و آسیب ­شناسانه، کارکردی و غایت ­شناسانه، روانی و انگیزه ­شناسانه، و اخلاقی و وظیفه ­شناسانه دسته­ بندی شده است. نخستین دستاورد پژوهش آشکار شدن این موضوع است که مباحث مولوی در حوزة علم­ و عالم­شناسی شاید بیشتر و پیش‌تر از دیگر مباحث او ضرورت و قابلیت بررسی علمی و معرفتی دارد، دوم آنکه فواید و کارکردهای بالقوه یا بالفعل منطقی، انتقادی و اخلاقی این نوع علم­ شناسی معلوم می ­شود، و سومین کارکرد مهم و اخلاقی- معرفتی این رویکرد می ­تواند آن باشد که اهل علم را با توجه دادن به آسیب ­ها و انگیزه­ ها و وظایف، از آفات و عوارض ناشی از علم­ آموزی صرف برحذر دارد.

این پژوهش به واکاوی و تحلیل تعامل‌ها و تقابل‌های سازندۀ عطار با مبانی عرفان فلسفی می‌پردازد و تأثیر این تعامل و تقابل سازنده را در تحول عرفان تک‌بعدی خانقاهی به عرفان پویای گفتمانی و استدلالی آشکار می‌سازد. مسئلۀ پژوهش بررسی این‌ موضوع است که عطار در تشکیل ساختار و محتوای رمزی‌ـ تمثیلی سه مثنویِ عرفانیِ خود کدام بخش از رویکرد‌ها، روش‌ها و ابزارهای عرفان فلسفی ابن‌سینا را اقتباس کرده و چه تعامل یا تقابلی با مبانی عرفان فلسفی داشته است؟ روش پژوهش تحلیلی ـ استدلالی و براساس مطالعۀ دقیق مفاهیم عقلی و عرفانی متون موردنظر و استدلال و استنتاجِ مُبتنی بر تحلیل منطقی است. هدف پژوهش شناسایی رویکرد‌های دوگانۀ عطار به مبانی و محتوای رسالةالطیر ابن‌سینا و نظریۀ فیض و عقل- به‌عنوان مبانی عرفان فلسفی- و تفکیک جنبه‌های مفید و مضر از آن‌ها و شناسایی روش عطار در تعامل با جنبه‌های مضر و بهینه‌سازی و اصلاح آن موارد برای کاهش آسیب‌هاست. ضرورت و اهمیت پژوهش نقد عملکرد عطار در استفادۀ بهینه از اصول عرفان فلسفی و روش‌ها و ابزارهای آن برای رشد و توسعه و توجیه سطوح مطلوب رفتار عرفانی خود است. یافته‌های این پژوهش می‌تواند به درک بهتر رویکرد عطار به عرفان و تأثیر مثنوی‌های وی در اعتلای روش‌ها و ابزارهای شناخت عرفانی کمک کند.

مفهوم معرفت و چگونگی کسب آن در متون صوفیه مسئله ­ای مورد توجه و جزء اولویت‌های فکری نویسندگان و مشایخ تصوف بوده است. از سوی دیگر بارزترین وجه رفتاری بزرگان صوفیه مقولۀ کرامت است که در نظر جامعۀ هر عصر به‌عنوان محکی برای سنجش جایگاه اولیاء قلمداد شده است. این پژوهش قصد دارد به این دو پرسش پاسخ دهد: معرفت از نظر شیخ جام چیست ؟ و چه ارتباطی میان معرفت مورد نظر شیخ جام و کرامات وی وجود دارد؟ که برای نیل به آن ابتدا به ارزش و تعریف معرفت در کتب صوفیه خواهیم پرداخت و پس از آن به تعریف این مفهوم در مکتوبات شیخ جام و تبیین ویژگی علم و معرفت در آثارش اشاره می­کنیم. با استناد به نوشته­های شیخ جام روشن می­شود که او معرفت را کیمیایی می­داند که تحول ماهوی عارف را در پی دارد و دستیابی به معرفت، مقارن با توانایی تصرف در جوهر اشیاء است. در ادامه به اهمیت «قلب جوهر» در مقامات و نوشت ه­های او و ارتباط آن با اندیشه ­های کرامیه خواهیم پرداخت. پس از این سه مقدمه، به تحلیل کرامات شگفت­ آور شیخ جام براساس نظام معرفت‌شناسی خاص او پرداخته، روایت این‌گونه کرامات را فراتر از نیّت جعل و سند­سازی، در حوزۀ تقابل‌های گفتمانی معنا خواهیم کرد.

مکاشفه از منظر برون‌دینی یعنی آشکارگی امر مقدس بر مبنای فیض الهی بر انسان که بروندادش تجربۀ عرفانی، وحدت، معرفت و حیاتی نو و دیگر است. بر این اساس، پدیدار مکاشفه را می­توان در سه ضلع؛ یعنی تجلی امر مقدس، انسان و نقش مکاشفه بررسی کرد. از‌آنجا‌که بنیاد نوشته­ های روزبهان بقلی و هیلدگارد بینگنی بر شالودۀ تجربیات مکاشفه ­ای استوار شده، نگارنده در پیِ آن است که انگارۀ مکاشفه را برمبنای سه ضلعِ مکاشفه در میان یافته­ های عرفانی این دو عارف واکاوی کند. روش مقایسه­ ای به­ کاررفته در این پژوهش به‌جای بهره ­بردن از قالبی به نام تشابه و تفاوت (ذات­گرایی و ساختارگرایی)، این است که ابتدا مشخصه ­های اصلیِ هر ضلع را بررسی می‌کند، سپس مانند دو آیینه آنها را روبه­روی هم قرار می دهد. یافته­های ما نشان می ­دهد که روزبهان طالب تجربه ­ای وجودی از خداست و در مکاشفه با خدا مشارکت می ­جوید؛ درحالی‌که هیلدگارد در مکاشفه، به سرّ الهی معرفت می‌یابد و به­ عنوان نفر سوم آن را برای جامعۀ مسیحی روایت می­ کند.

فرایند شکل ­گیری زبان عرفانی گسترۀ وسیع و ابعاد متنوعی دارد. هدف این مقاله آن است که برای تحلیل فرایند شکل‌گیری زبان عرفانی از قرآن الگویی تازه­ ارائه کند. این الگو دربرگیرندۀ مراحلی است که براساس آن ها می­ توان فرایند شکل­ گیری زبان عرفانی را از دستگاه زبان قرآنی در متون تعلیمی عرفانی تحلیل کرد. این الگو با ترسیم میدان ­های معنی ­شناختی، بر معانی نسبی واژه­های قرآنی در متون تعلیمی عرفانی متمرکز است و از بازسازی نظریۀ ایزوتسو در کتاب خدا و انسان در قرآن حاصل می­ شود. تحلیل تغییرات معنایی واژه­ ها نیازمند توجه به ارتباط متن با جامعه و مؤلف است. بنابراین الگوی ارائه‌شده با توجه به ارتباط چهارگانۀ متن، جامعه، وضعیت عرفان­­ اسلامی و مؤلف به دریافت دلیل تغییرات معنایی واژه ­های قرآنی در متون تعلیمی عرفانی کمک می­ کند. این پژوهش نشان می ­دهد که می­توان در نگرشی دوسویه، مبتنی بر تأثیر قرآن بر عرفان اسلامی و تأثیر عرفان اسلامی بر معانی واژه ­های قرآنی، فرایند شکل­ گیری زبان عرفانی را به‌طور مستقیم از قرآن با یک الگوی تازه تحلیل کرد

تأویل در گفتمان تصوف ذوقی، ازجمله در آثار و اندیشه‌های عین‌القضات، اصلی بنیادین به‌شمار می‌آید. در عرفان فلسفیِ او که دارای طرحی پلّکانی و مدرج است، هر مفهوم ابتدا و انتهایی دارد. سالک از ابتدا به انتها می­رسد و در انتها نیز مدارجی را می­ پیماید تا به نهایت انتها برسد. نوبت‌های سه‌گانۀ تأویلی عین‌القضات در پرتو مراتب سه‌گانة معرفتی-ادراکیِ «خواندن»، «دانستن» و «رسیدن»، علاوه بر حیثیت معرفت‌شناختی، بُعد هستی‌شناختی نیز پیدا می‌کند؛ سلسله‌مراتبی تأویلی که درنهایت منجر به تحول باطنی و گشودگی چشم و دل به ساحت و افق تازه‌ای می ­شود. در قوس هرمنوتیکی پل ریکور نیز مفسریا خواننده در مواجهه با متن مراحلی را پشت سر می ­گذارد که عبارت‌اند از: «تبیین»، «فهم»، و «به خود اختصاص دادن». «تبیین» ساختار لفظ را بررسی می‌کند و به نشانه‌شناسی واژگان توجه دارد. در مرحلة «فهم»، مفسر یا خواننده درصدد کشف ژرفای معنا و حصول به نیت مؤلف ضمنی متن است. «به خود اختصاص دادن» مرحلة پایانی فهم است که داده­ های معنایی سبب تحول مفسّر گردیده، به فهمی متفاوت­تر از خویش نائل می­ شود. ما در این پژوهش برآنیم تا میاننوبت‌های سه‌گانۀتأویلی عین‌القضات و قوس هرمنوتیکی ریکور تناظر برقرار کنیم و ضمن اشاره به وجوه متشابه و متفاوت این دو رویکرد تأویلی/‌هرمنوتیکی، از قوس تأویلی در نظام فکری عین‌القضات پرده برداریم.