جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

برتری‌دادن برخی گروه‌های انسانی به‌دلیل اتصاف به ویژگی‌های غیر اکتسابی یا اکتسابی و فاقد أصالت، باوری است که منشأ بسیاری از بی‌عدالتی‌ها در تاریخ حیات اجتماعی بشر بوده است. قرآن کریم به‌عنوان عالی‌ترین منبع معرفتی، الگویی از جامعه‌‌پردازی را ارائه نموده که در آن ارزش‌های وراثتی و نژادی به‌کلی ملغی و با ارائه‌ی راهبردهای متناسب اخلاقی در مقام بیان ویژگی‌های نظام اجتماعی متعادل و متکامل برآمده است. بررسی‌ها دراین‌باره، حاکی از این مدعاست که مجموعه راهبردهای قرآن کریم دراین‌خصوص، حداقل بر سه رویکرد «تنذیری»، «تبدیلی» و «تثبیتی» استوار است. رویکردهای مزبور که به‌صورت تحلیلی ـ توصیفی و با روش کتابخانه‌ای در قلمرو علوم قرآنی تشریح گردیده‌اند، ضمن این‌که تمهید تئوریک جامعی برای ارتقای نظام حقوق شهروندی در جمهوری اسلامی ایران محسوب می‌شوند، می‌توانند چارچوب‌های مفهومی مناسبی جهت تکوین و تکامل هنجارهای عادلانه و ضد تبعیض قومی و نژادی در نظام بین‌المللی حقوق بشر ارائه نمایند.

در مفهوم‌شناسی «دلال» به‌مثابه شیوه‌ای در رابطه بنده با خداوند، دو برداشت ایجابی و سلبی، قابل تبیین است. در بعد سلبی، نیایشگر در دام آفاتی می‌افتد؛ حجاب‌هایی نظیر: عجب، کبر و ...؛ بعد ایجابی نیز به ظرافت‌ها و لطافت‌های مناجات باخدا اشاره دارد که نیایشگر با شیرین‌زبانی و ناز و کرشمه، تلاش دارد خود را هرچه بیشتر به معشوق نزدیک کند. این مقاله، به روش توصیفی ـ تحلیلی و با جستجو در دعاهای امامان معصوم به‌ویژه مناجات عارفانه، امام سجاد× می‌کوشد، ابعاد مختلف دلال را واکاوی کند؛ نتایج این بررسی‌ها نشان می‌دهد؛ برخلاف دیدگاه برخی از محققان، که عمدتاً دلال را تنها در حوزه سلبی مورد توجه قرار داده‌اند، در سیره عبادی ـ اخلاقی معصومان^ بر بعد ایجابی تأکید زیادی شده است؛ افزون‌براین، می‌توان نمونه‌هایی از دلال فعلی و رفتاری را در سیره آنان جستجو کرد که دیگران به این معنا اشاره‌ای نکرده‌اند.

درحالی‌که برخی پژوهشگران غیرمسلمان تلاش کرده‌اند تا ویژگی‌های شخصیتی کارآفرینی را بر اساس کتاب مقدس خود بازتعریف نمایند، این پژوهش درصدد بود تا یکی از مهم‌ترین صفات کارآفرینان یعنی ریسک‌پذیری را بر اساس آیات قرآن بازتعریف نماید. روش انجام این پژوهش، معنی‌شناسی و جامعه مورد مطالعه، کل قرآن و نسخه کامل تفسیر المیزان بود. نتایج حاکی از آن بود که ریسک‌پذیری به‌عنوان یک صفت برخاسته از کارآفرینان غربی، متضمن مفاهیمی است که با آموزه‌های قرآنی فاصله دارد اگرچه برخی از مفاهیم موجود در ریسک‌پذیری مانند اتکا به ظن و گمان در شرایط عدم امکان دستیابی به اطلاعات، مورد تأیید است. با توجه به تحلیل‌های معنی‌شناسانه آیات، صفاتی چون «مشاوره»، «عزم»، و به‌ویژه «توکل» جایگزینی قرآنی برای صفت ریسک‌پذیری هستند. این پژوهش تلاشی بود در برابر ورود ضمنی برخی مفاهیم ناسازگار که در ادبیاتِ کارآفرینیِ برخاسته از غرب وجود دارد و مقدمه‌ای است برای بومی‌سازی و اسلامی‌سازی دانش کارآفرینی.

در سیره اهل بیت^ یکی از شیوه‌های مهم برای پاسخ به سؤالات «شیوه پرسش‌گری» است که پاسخگو آنرا برای ایجاد فضای پاسخ‌گویی مطلوب، بین خود و مخاطب شکل میدهد. روش اخلاقی امام صادق× در مواجهه با پرسش مخاطبان و جهت‌دهی سؤالات ایشان مسئله مقاله پیش‌رو است؛ بررسی توصیفی ـ تحلیلی سیره و کلام امام× نشان‌دهنده استقبال ایشان از «پرسش‌گری» است. ایجاد انگیزه برای سؤالات بیشتر، منصرف ساختن پرسش‌گر از سؤال و تذکر سؤال فراموش شده از شیوه‌های اخلاقی ای است که امام× در مقام پرسش‌گری مخاطبان به‌کار برده‌اند.

در این نوشتار با روش توصیفی ـ تحلیلی به استنتاج و بررسی اصول سازگاری در اخلاق از منظر نهج‌البلاغه پرداخته شده است. سازگاری، شرط لازم و به‌زعم برخی شرط لازم و کافیِ صدق و موجه بودن دیدگاه‌های اخلاقی است و احراز آن در درون ساحت‌های وجودی و نیز در نسبت هر یک از آنها با یکدیگر، نخستین ملاک و سنجه ارزشیابی درباره عقلانیت آنها می‌باشد. در نهج‌البلاغه برخی از این اصول به صراحت و برخی دیگر به اشاره مورد استدلال قرار گرفته است. تبیین و تحلیل این اصول در نهج‌البلاغه از سویی صدق، موجه بودن و انسجام درونی دیدگاه امام× را روشن می‌سازد و از سوی دیگر راه را برای تربیت و انسان‌سازی هموار می‌نماید، زیرا بدون بررسی سازگاری حالات درونی و بیرونی آدمی، تشخیص نقاط ضعف و نیز بیماری‌ها و تعارضات اخلاقی و پیشنهاد درمان مناسب برای آنها، دشوار و بلکه غیرممکن خواهد بود.

توجه زیاد به ترویج اخلاق حرفه‌ای در دو دهۀ اخیر در ایران، حاصلی بیش از نگاه ابزاری و تزیینی سازمان‌ها و ادارات دولتی به اخلاق نداشته است. در این مقاله با روی آوردی میان‌رشته‌ای به بررسی چرایی این مسئله پرداخته‌ایم. تجربۀ اجتماعی و تاریخی نشان می‌دهد که غفلت از اهمیت و نقش قدرت مدیریت، مهم‌ترین عامل این ناکامی است. این امر ریشه در تعلیمات برخی عرفا و اخلاقیون در توجه افراطی به آفات فردی قدرت و غفلت از آثار مثبت و اجتماعی آن دارد. نگرش منفی مسیحیت به قدرت، زمینه‌ساز توجه افراطی «نیچه» به آن و انکار دین گردید. اسلام با واقع‌بینی به نقش ابزاری قدرت مدیریت در اصلاح سازمان‌ها و جوامع نگریسته و تکامل فردی و معنوی انسان را در متن زندگی اجتماعی او می‌داند. با این نگاه، تحصیل و حفظ جایگاه مدیریت برای افراد شایسته لازم و بخشی از فرایند تکاملی آنان است و انعطاف در برخی ارزش‌های فقهی و اخلاقی ابزاری، جایز و گاهی واجب است.

مشهور فقهای امامیه، فتوا به جواز خلف وعده داده‌اند؛ از نظر ایشان تحفّظ بر وعده، مادامی که منشأ قراردادی نداشته باشد، نهایتاً مشمول ادله استحباب است. لکن تحلیل قول مشهور حکایت از آن دارد که دست ایشان از دلیل لفظی تقریباً تهی بوده و مفاد ادله اجتهادی، جملگی بر وجوب وفای به وعده دلالت دارند. تمسک به «تلقی متشرعه» و «سیره متدیّنان» دلیل پربسامدی است که در کلمات فقیهان مشاهده می‌شود؛ اما چنین دلیلی با این مناقشه مواجه است که اولاً: احراز اتصال آن به عصر معصوم^ ناممکن است؛ و ثانیاً: بعید نیست چنین سیره‌ای بر اثر کم‌توجهی و غفلت متشرعه حادث شده باشد. تحلیل مسئله در پرتو اخلاق نیز مؤید این است که تخلف از وعده در زمره رذائل اخلاقی تلقی شده و مرتکب آن مستوجب مذمت عقلا است؛ لذا بایسته است با محور قراردادن اخلاق به مثابه غایت احکام، در حکم فقهی مزبور تجدیدنظر شود.

در ارزیابی اخلاقی جامعه، توجه به ابعاد ساختاری (آیین‌نامه‌ها، قوانین، ساختار نهادها و ...) در کنار توجه به عاملیت از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در پژوهش حاضر، محتوای آیین‌نامه ارتقای اعضای هیئت علمی مصوب 18/12/1394 و نیز شیوه‌نامه اجرایی آن از منظری اخلاقی مورد ارزیابی قرار گرفت. سؤال اصلی این بود: «آیا آیین‌نامه ارتقا و فرایند اجرای آن، «منزلت حرفه‌ای» را به‌صورت عادلانه‌ای در میان اعضای هیئت علمی توزیع می‌کند؟». برای پاسخ به این سؤال، ملاک «شایستگی» (میزان تلاش و مشارکت در تولید محصول مفید) به‌عنوان ملاک عادلانه بودن توزیع منزل حرفه‌ای در نظر گرفته شد. حاصل این پژوهش، شناسایی آسیب‌هایی همچون «دیریاب بودن محتوا»، «یکسان‌انگاری رشته‌های دانشگاهی»، «کم‌توجهی به ترویج علم»، «مقاله‌محور بودن»، «عدم توجه به خصوصیات افراد» بود. این آسیب‌ها هر کدام به نوعی به عادلانه بودن فرایند ارتقا لطمه می‌زنند. در انتها پیشنهادهایی برای اصلاح آیین‌نامه ارائه شده تا فرایند ارتقا عادلانه‌تر شود.