جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هدف این پژوهش مطالعۀ روشمند برنامۀ پژهشی محمد عابدالجابری، اندیشمند معاصر عرب، و ارزیابی روش‌شناسی او در پروژۀ «نقد عقل عربی» است. نگارنده کوشیده‌ است با استخراج روشمند شیوه‌های عابدالجابری دربارۀ هویت‌سازی از اسلام و تاریخ اسلام، هویت‌سازی از مسئلۀ بنیادین جهان معاصر اسلامی، نحوۀ مفهوم‌سازی از «عقل» و «تراث» و استخراج روشمند فرم زبانی‌ـ‌منطقی اندیشه‌ها و به‌ویژه نحوۀ استدلال‌ورزی و روش‌شناسی‌ این دانشمند عرب به فراتحلیل اندیشه‌ها و نظام فکری او بپردازد. در مقام نتیجه‌گیری، این پژوهش به ما نشان می‌دهد که عابدالجابری در پروژۀ فکری نقد عقل عربی، اصولاً از دو روش‌شناسی بهره می‌گیرد؛ در برخورد با میراث موجود فرهنگی در جهان اسلام از یک‌سو می‌کوشد همچون یک متفکر ساختارگرا به ورای داده‌های موجود در حوزه‌های متفاوت مانند سیاست، اخلاق و فلسفه برود و نشان دهد که در پشت این تنوع‌های مشهود چه ساختارهای ثابتی (منطقی‌ـ‌زبانی) نهفته که این آن‌ها را ممکن کرده است و ازسوی دیگر، می‌کوشد همچون یک متفکر «عصری‌ساز» نشان دهد که اگر بخواهیم از درون میراث فرهنگی موجود و قرائت آن به فهم دقیق‌تر و روشن‌تری از «وضعیت ممکن‌شدۀ امروزی خود» بپردازیم، چگونه باید به تدوین سناریوهای فکری خود مبادرت ورزیم که «امکان»‌های فکری نوین بر ما گشوده شوند. به اعتقاد عابدالجابری، آن امر ناشناخته که قاعدتاً باید مشکلات شناخته‌شدۀ جهان اسلام را توضیح دهد عبارت است از قواعد و الگوهای مربوط به ساختار فکر و زبان.

در رابطه با حکومت از منظر قرآن مطالعات زیادی انجام شده است. اما در مورد مفهوم نوظهور حکمرانی، مدل آن و مولفه‌های اصلی آن کمتر پژوهشی در این زمینه به چشم می‌آید. از اینرو هدف اصلی این مطالعه شناخت مدل کلی حکمرانی از منظر قرآن کریم قرار گرفت. روش مورد استفاده در این گزارش روش «تحقیق موضوعی در قرآن کریم با رویکرد تفسیر قرآن به قرآن» می‌باشد که بر اساس آن پس از دقیق کردن موضوع و یافتن کلید‌واژه مناسب، به بررسی آیات مرتبط بر اساس روش تحقیق موضوعی قرآن کریم پرداخته شد. پس از بررسی‌های صورت‌گرفته واژه «تبعیت» برگزیده شد که در اصلِ معنا به «دنبال ‌رفتن» و «دنبال بودن» اشاره دارد و این معنا قرابت زیادی با مفهوم محوری حکمرانی داشت. از اینرو تبعیت کلیدواژه‌ی اصلی مطالعه قرآن قرار گرفت. در بررسی آیات از رویکری هنجاری پرهیز شد تا توجه به پیش‌فرض‌ها و توصیف‌های قرآنی، دلالت‌های روشن‌تری در مورد حکمرانی برداشت کنیم. در نهایت نتایج پژوهش به صورت مدل حکمرانی در قرآن کریم در سه محور تابع، متبوع و تبعیت که ارکان «تبعیت کردن» هستند، ارائه گشت.

علوم انسانی، که ابعاد انسانی پدیده‌ها و کنش‌های انسان را می‌‌کاوند، دارای دو بُعد توصیفی و دستوری‌ هستند که هر کدام کارکردهایی دارند. علوم انسانی در بُعد توصیفی به تعریف، توصیف، تفسیر، تبیین و پیش‌‌بینی کنش‌‌های انسانی می‌‌پردازند و در بُعد دستوری خود نیز ارزشیابی و جهت‌‌دهی کنش‌‌های انسانی را به‌عهده دارند. نوشتار حاضر، با روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی، در مقام پاسخ‌دادن به این سؤال است که ازنظر آیت‌‌الله مصباح یزدی، خداباوری چه تأثیری بر ابعاد دستوری علوم انسانی دارد و این تأثیرگذاری چگونه اتفاق می‌‌افتد؟ نتایج پژوهش حاضر حاکی از آن است که خداباوری با تأثیر در هدف نهایی شخص خداباور، در فرایند کشف ارزش‌‌ و نیز در جهت‌‌دهی کنش‌‌های اختیاری انسان‌‌ها مؤثر است؛ چراکه از دیدگاه آیت‌‌الله مصباح یزدی، ارزش کارها با هدف نهایی سنجیده می‌‌شود و جهت‌‌دهی عالمان علوم انسانی نیز با توجه به هدف نهایی صورت می‌‌گیرد. عالمان علوم انسانی اسلامی کنش‌‌های اختیاری آحاد جامعه را در جهت رسیدن به قرب الهی هدایت و جهت‌‌دهی می‌‌کنند و از توصیه به افعالی که در تضاد با این هدف باشد، به‌شدت پرهیز می‌‌کنند.

قدرت‌ در ذات خود مستتبع فساد است؛ ازاین‌رو، تاریخ پر از دغدغۀ اندیشمندان نسبت ‌به نظارت بر کارگزاران است. بدیهی است هر حکومتی نیز برای دورماندن از مفاسد،‌ مطابق مبانی خود،‌ گونۀ متمایز از نظارت بر کارگزاران را مدنظر قرار داده است. نظام ولایی نیز، به ‌مثابه نظام برآمده از آموزه‌های اصیل اسلام،‌ رویکرد بومی از نظارت را متناسب با مبانی خود ارائه کرده است که ضمن تمایز نسبت‌ به رویکردهای نظارتی در نظم‌هایی چون سلطنت مشروطه و دموکراسی،‌ از امتیازات فراوانی نسبت‌ به آن‌ها برخوردار است. این رویکرد از نظارت (نظارت ولایی) با تحفّظ بر ویژگی‌های ممتاز برای حاکم،‌ نظارت را در راستای کارآمدی حاکم و تحدید قدرت کارگزاران،‌ به‌کار می‌بندد و علاوه‌بر مؤلفه‌های نظارت سنتی در فقه،‌ از این قابلیت برخوردار است که در فرایند بازخوانی مؤلفه‌های مدرن نظارتی،‌ نسخه‌ای مستند به شریعت از آنان ارائه کند. در نظارت ولایی، علاوه‌ بر فراگیری نسبت‌ به مراحل تأسیس، إعمال، توزیع و گردش قدرت، نظارت تقنینی، ساختاری و قضایی نیز مورد عنایت و مشتمل بر نظارت توأمان درونی و بیرونی و نظارت نخبگانی و توده‌وار است. نظارت ولایی علاوه‌بر کاربست در نظام جمهوری اسلامی ایران،‌ از قابلیت ارائۀ رویکرد نظارتی برای سایر نظام‌های سیاسی نیز برخوردار است.

پس از فراگیرشدن دین مبین اسلام و تأثیر آن بر فرهنگ و تمدن ساکنان شهرها، سکونتگاه‌ها و محیط‌های ساخته‌شده‌ای در سرتاسر سرزمین‌های اسلامی به منصۀ ظهور رسید که امروزه از آن‌ها با عنوان «شهر و شهرسازی اسلامی» یاد می‌شود. شهر اسلامی دارای صفات و ویژگی‌های مختلفی در ابعاد کالبدی، اجتماعی، مدیریتی، سیاسی و فرهنگی است که در مطالعات و بررسی‌های گوناگون به آن‌ها اشاره شده است. با ظهور مدرنیسم و فراگیرشدن آن در سراسر جهان و به‌ویژه کشورهای اسلامی در‌حال‌توسعه، تقلید و توسعۀ برون‌زا در این شهرها باعث ایجاد ناپایداری در محیط‌های شهری این سرزمین‌ها شده است. با مطرح ‌شدن نظریۀ توسعۀ پایدار در اواخر قرن بیستم و درپی آن شهرهای پایدار، جنبه‌های اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی و کالبدی منتج از آن‌ها، به‌طور جدی در معماری و شهرسازی معاصر مورد توجه قرار گرفته است. سؤال اصلی تحقیق این است که مبانی توسعۀ پایدار شهری، به‌ویژه در ابعاد اجتماعی و کالبدی، از چه پارادایم فکری نشئت می‌گیرد و تا چه حد با اصول شهرسازی اسلامی انطباق دارد؟ و آیا این ادعا که توسعۀ پایدار شهری همان شهرسازی اسلامی است صحت دارد یا خیر. تحقیق حاضر از نوع تحقیق‌های بنیادین است و با روش توصیفی‌ تحلیلی و مقایسۀ تطبیقی صورت گرفته است که در آن ضمن تشریح اصول مطرح در شهر اسلامی و نیز ماهیت توسعۀ پایدار و بعد اجتماعی و کالبدی آن، به تحلیل و مقایسۀ آن‌ها پرداخته شده است و با درنظر‌گرفتن نقاط قوت هرکدام در ساخت شهرها، به تبیین اصول و راهکارهایی جهت تحقق شهر‌های اسلامی پایدار مبتنی‌بر مبانی و ارزش‌های اسلامی در دنیای معاصر می‌پردازد. در نهایت، با توجه به این اصول و معیارهای مطرح‌شده، راهکار‌هایی کالبدی و اجتماعی جهت دستیابی به شهر اسلامی پایدار پیشنهاد می‌شود.