جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سیره و سنت پیشوایان، ‌به عنوان بهترین سبک زندگی،‌ در دهه­های اخیر،‌ به ویژه به اقتضای نیاز حکومت دینی، سخت مورد استقبال قرار گرفته و به دنبال آن، نهادها و مراکزی نیز بدین منظور اختصاص یافته است، با این همه و با وجود استقبال روز افزون نسبت به آیین­ها و مناسک مذهبی به عنوان مظاهر دینداری، سیره و سیره پژوهی به دلایلی همچنان از جایگاه مقبولی برخوردار نیست: در پژوهش­ها، نوآوری­های نظریه محور و متناسب با مسأله­ها / نیازهای زمانه کمتر به چشم می­خورد و غالبا از ادبیات علمی روزآمد دورند. چرا سیره/سیره پژوهی در حیات فردی و اجتماعی جامعه شیعی ایران، به ویژه نسل جدید، کمتر حضور مؤثر و مشهود دارد؟ در این مقاله کوشش شده­است تا با روش تحلیلی انتقادی، موضوع بررسی و راهکاری اندیشیده شود. فرضیه این است که سبب بنیادین ناکارآمدی مطالعات سیره­ای، عقب ماندن از تغییرات پرشتاب دنیای امروز یا عدم تناسب آنها با تحول خواهی/ ثبات گریزی است و رهایی از این وضعیت، ‌در شناخت هر چه بیشتر زمانه و اقتضاءهای آن و سرانجام ارائه پاسخ­های متناسب است. گر چه سیره و چیستی و حتی اهمیت آن، موضوع بسیاری از پژوهش­ها بوده، از زاویه،‌ کمتر به آن پرداخته شده­است.

آغاز خلافت بنی امیه و تبدیل خلافت به سلطنت از حساس­ترین دوره­های مؤثر بر اندیشه سیاسی پس از اسلام است. در آن ایام، امامان شیعی، بنا بر وظیفۀ الهی در جهت حفظ و احیای اندیشه اسلامی در برابر انحرافات اموی کوشیدند. یکی از انحرافاتی که در زمان امام سجاد(ع) به اوج خود رسید، تحریف نبوت و رهبری بود و امام سجاد(ع) به شیوه­ای خاص در برابر انحرافات فکری – سیاسی جامعه اموی ایستادگی کرد. در این مقاله، فعالیت امام سجاد(ع) بر اساس «صحیفه سجادیه» بررسی شده­است؛ از آن جمله با تحلیل محتوایی، مسئله نبوت به عنوان یکی از ابعاد سیاسی- اعتقادی در صحیفه سجادیه مورد بررسی قرار گرفته است تا راهبرد ایشان در جهت حفظ مفهوم و جایگاه نبوت نشان داده شود. امام سجاد(ع) با بررسی اوضاع سیاسی و اجتماعی عصر خویش، از طریق دعا به بیان اعتقادات مذهبی و اصول دین به ویژه نبوت و بعثت و پیوند آن با امامت پرداخت.

پیش از تدوین و نگارش سیره نبوی توسط ابن هشام (متوفای 206 یا 213ق) شماری از راویان شیعه یا منسوب به تشیع در دو سده نخست هجری، کمتر شناخته شده و روایات آنان به دست فراموشی سپرده شده­‌است. از این رو نویسنده در این مقاله بر آنست تا پس از جستجو در منابع کهن، روایات مهم آنان را که غالبا به حوادث صدر اسلام و فضایل خاندان نبوت مربوط است، گزارش نماید. یافته­های پژوهش نشان می­دهد که مورخان و اخباریان برخی از این راویان بی­نام و نشان را شیعه و یا دارای گرایش شیعی دانسته­اند. این مقاله بر اساس روش توصیفی تدوین شده و در آن سعی شده با حفظ بی­طرفی علمی منابع کهن عربی مورد اعتماد و تأیید اهل سنت، کاوش شده و مورد استناد قرار گیرند و تنها در موارد ضروری به دیگر منابع روائی ارجاع داده شده­است.

عاشورا، به‌عنوان «زمان مقدس» و کربلا، در مقام «مکان مقدس»، یکی از محوری‌ترین باورهای شیعی است و نقشی ممتاز در تشیع دارد. رویکردهای جدیدی همچون پدیدارشناسی، امکان تصویر جدیدی از این باور رایج شیعی برای انسان معاصر فراهم می­آورد. میرچا الیاده با رویکردی پدیدارشناسانه در باب مبحث ادیان، بر این نظر است که غالب باورها و آیین‌های ادیان بر محور «آفرینش» و «نوزایی آفرینش» قرار دارد. اگرچه آیین‌های عاشورایی، بازسازی حادثه غم‌بار کربلاست، مقایسه و تطبیق آنها با آیین‌ها و جشن‌های نوزایی سایر ملل، نشان می­دهد که مفهوم و کارکرد و ساختاری مشابه دارند. بر همین اساس، ‌می‌توان واقعه عاشورا را «آیین نوزایی شیعه» دانست. علاوه بر این، باورها و آیین‌های عاشورایی فراتر از یک منطقه است. پیش از این، پرسش‌هایی از این دست، سکوت یا پاسخ‌هایی سنتی در پی می­آورد؛ حال آنکه میزان اقناع پاسخ‌های سنتی به چنین پرسش‌هایی خود مورد پرسش است. دست کم بخشی از جامعه، از رویکردهای جدید و علمی، استقبال می­کنند. در این مقاله کوشش شده­است با رویکردی جدید و برون دینی، آیین‌ها و باورهای عاشورایی بازخوانی شود. هدف پاسخ به این پرسش است: آیا از طریق بازخوانی و تعامل با سایر فرهنگ‌های مشابه در باب آیین نوزایی، امکان ارائه تصویری قابل مفاهمه‌‌ از عاشورا برای غیرشیعیان وجود دارد؟

میان سال­های 1266 ـ 1380/1229ـ1340ش یکی از مهم­ترین ادوار تاریخ نهاد مرجعیت دینی شیعی بود. در این دوره، مرجعیت دینی شیعه با گذار از تعدد و تکثر پیشین، با عنوان مرجعیت تامه یا عام در یک مرجع تمرکز یافت و اکثر مجتهدان دیگر در حکم وکلای این مرجع تام قلمداد شدند. مرجع تامه معمولاً از حیث دانش و دیانت و مقبولیّت عام و نیز اقتدار و نفوذ کلام در موقعیتی ممتاز قرار داشت و عملاً در رأس تشکیلات روحانیت شیعه تلقی می­شد. با این همه، پس از درگذشت مرجع تامه، ساز و کار جانشینی وی، معمولاً موضوعی مناقشه برانگیز بود. در پژوهش حاضر، چارچوب و چگونگی نظام جانشینی در نهاد مرجعیت تامه بررسی شده­است: پس از درگذشت مرجع کل، جانشین او بر مبنای چه ساز و کاری انتخاب می­شد؟ بنابر یافته­های پژوهش، گرچه برای انتخاب شایسته­ترین جانشین مرجعیت کل معمولاً ضوابط مشخصی وجود داشت، رَویه واحد و ثابتی در پیش گرفته نمی­شد و همین مسأله، مهم­ترین عامل در گسستگی­های پدید آمده در نهاد مرجعیت تامه در این دوره بود.

شیعه­پژوهی در غرب گرچه از اواخر سده نوزدهم و در اوایل سده بیستم میلادی موضوع تحقیق قرار گرفت، پس از تحولات در جهان اسلام و آشنایی با ظرفیت تشیع به‌ویژه پس از وقوع انقلاب اسلامی در ایران، گسترش بسیار یافت. در اولین رویارویی غربیان با تشیع در نبردهای صلیبی، فاطمیان و اسماعیلیان همچون نمایندگان اسلام‌شیعی معرفی شدند و غربیان تا حد بسیاری، تحت تأثیر فضاهای رسمی جهان اسلام، تشیع را مکتبی بدعت­آمیز قلمداد کردند. پرسش این است که مطالعات شیعی در غرب چه روندی داشت؟ در این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی، سیر تطور آشنایی غربیان با تشیع و پژوهش­های ایشان در این باره بررسی خواهد شد. به هر حال با وجود رشد تدریجی مطالعات در این باب، هنوز آثار موجود درباره شیعه امامیه بسیار اندک است.