جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ماهیت انسانی علوم انسانی و اجتماعی، گواه بی‌بدیلی در ایجاد تمایز اساسی میان این علوم با علوم طبیعی به شمار می‌رود. از این‌رو، برون‌رفت از سیطره غالب پارادایم اثبات‌گرایی و رویکردهای کمّی به‌عنوان قلمرو و قالب‌های ویژۀ علوم طبیعی و ورود به عرصه پارادایم‌های رقیب و رویکردهای کیفی، ضرورتی انکارناپذیر قلمداد می‌شود. در این راستا، شناسایی و معرفی روش‌ها و ابزارهای پژوهشِ کیفی می‌تواند، راهگشای مناسبی برای پیمودن مسیر باشد. از این‌رو، مقاله حاضر در تلاش است، ابتدا با بیان خاستگاه و مبانی نظری روش نقشه‌شناختی و تمایزات و تشابهات آن با نقشه ذهنی و نقشه مفهومی به ایجاد درکی مشترک از این روش بپردازد، سپس با تشریح فرایند ترسیم نقشه‌ شناختی و نحوه تحلیل آن، شیوۀ کاربست روش را ارائه کند و در نهایت، با بیان مزایا و معایب روش، پژوهشگران را از نقاط قوت و ضعف این روش آگاه سازد

یکی از راه‏های سنتی برای رد رویکرد طبیعت‌گرایانه، در مطالعۀ کنش انسانی، توسل به استدلال‌های «هرمنوتیکی» است. در مقابل، معتقدان رویکرد طبیعت‎گرایانه معتقدند، استدلالات هرمنوتیکی راه به رویکرد چشم‎اندازباورانه‎ای می‎برد که به دلیل آنکه فاقد معیار مقایسه و درستی است، هرگونه اِمکان نقد و داوری کنش انسانی را سلب می‌‎کند. ما به پیروی از بومن به این رویکرد چشم‌اندازباورانه «کل‌گرایی قوی» می‌گوییم. در این مقاله، ابتدا با صورت‌بندی مناسب نقدهای وارد بر طبیعت‎گرایی، نابسندگی این رویکرد در مطالعۀ کنش انسانی بررسی می‌شود و سپس تلاش می‎شود با دفاع از رویکرد «کل‌گرایی ضعیف»، استدلال شود که با نشان دادن خلط میان شرایط امکان‎دهنده و شرایط محدودکننده می‎توان از چشم‎اندازباوری رویکرد کل‎گرایی قوی عبور کرد و به این ترتیب، اِمکان نقد و داوری کنش انسانی در رویکرد هرمنوتیکی نشان داده می‏شود. در نتیجه، نشان داده می‏شود که رویکرد کل‌گرایی ضعیف در مطالعه انسان نه تنها مشکلات فراوان رویکردهایِ چشم‎اندازباورانه و طبیعت‎گرایانه را ندارد، بلکه اساساً بستر مناسبی برای فهم و مطالعۀ کنش انسانی فراهم می‏آورد

رویکرد پدیدارشناسانۀ هوسرل با انتقاد از وضع کنونی علم و معرفت از آن تعبیر به بحران می‌کند. هدف هوسرل این بود تا با ارائۀ برنامه‌ای فلسفی راهی برای برون‌شد از این بحران پیشنهاد کند. اما تلاش برای بازگرداندن فلسفه به جایگاه وحدت‌بخش قدیم و نجات این علم بحران‌زده و بخشیدن چهره‌ای انسانی و معنوی به آن، مستلزم در نظر گرفتن ملاحظاتی دربارۀ عینیت و عقلانیت علم است که غفلت از آن ما را در مسیری قرار می‌دهد که براساس آموزه‌های عقلانیت نقاد هم نادرست است و هم نامطلوب. توضیح داده می‌شود که این آموزه‌ها متضمن بازنگری در خصوص ذات‌گرایی و موجه‌گرایی و توجه به اهمیت و جایگاه صدق در رویکرد پدیدارشناسانۀ هوسرل است

نسبت فرد و جامعه عموماً از حیث وجودشناختی مورد توجه قرار گرفته ‌است، اما می‌توان آن را از حیث روش‌شناختی نیز صورت‌بندی کرد. مسائل فراروی همین صورت‌بندی جدید، موضوع این نوشتار را تشکیل می‌دهند. در این مقاله، نخست طیف پاسخ‌های موجود به این مسئله، اعم از اتمیسم، فردگرایی روش­شناختی، کل­گرایی ساختاری، کل‌گرایی کارکردی و دیدگاه ضد تقلیل‌گرایی مرور و مشکلات آنها بررسی می­شود. به گمان نگارنده دیدگاه­های تقلیل‌گرا، اعم از فردگرا و جمع‌گرا، دچار مشکلات جدی هستند، بنابراین، یک تبیین کافی در علوم اجتماعی ناگزیر از اتخاذ یک موضع ضد تقلیل‌گرایانه است. اما این موضع خود با چالش دیگری موسوم به مسئله خرد−کلان روبه‌رو است؛ اینکه یک نظریه اجتماعی چگونه می‌تواند مقولات خرد / فردی و مقولات کلان / اجتماعی را به شکلی ارگانیک در خود جای دهد و با چه مکانیزم‌هایی می‌تواند گذار از یک سطح به سطح دیگر را ممکن کند؟ تلاش بر این است که در این نوشتار نشان داده شود که چگونه با رجوع به کارهای وبر و خوانش تحلیلی از مارکس می‌توان پاسخی برای این مشکل ارائه کرد

این مقاله در تلاش است از طریق کاربرد یک رویکرد تطبیقی درونی که معطوف به تشابه شرایط اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی میان امور مورد مقایسه است و از طریق یک مفهوم‌پردازی بوردیویی در قالب «منازعه بر سر سرمایه نمادین» که از دیدگاه بوردیو محرک اصلی کنش و واکنش در حوزه علم یا به عبارتی پویایی آن است، شاخص‌هایی را برای سنجش دقیق‌تر وضعیت فعلی علوم اجتماعی دانشگاهی در ایران طرح کند. از دیدگاه بوردیو نوع سرمایه مورد منازعه در هر میدان است که وجه تشابه یا تمایز آن میدان از دیگر میدان‌ها است. بر این مبنا دو میدان علوم اجتماعی دانشگاهی و روشنفکری اجتماعی در ایران به‌رغم تفاوت در اهداف و روش‌ها به دلیل تشابه در نوع سرمایه‌ مورد منازعه یعنی سرمایه‌ نمادین قابل مقایسه با یکدیگر دانسته شده‌اند. بررسی منازعه بر سر سرمایه نمادین در دو میدان یاد شده نیز از طریق بررسی شواهد در قالب شاخص‌های پنج‌گانه‌ای پیشنهاد شده‌ است که عبارتند از: شکل‌گیری و تثبیت مکاتب فکری رقیب در داخل میدان، منازعه بر سر مالکیت نمادین پارادایم‌های نظری، تمایز و تشخص نشریات بر مبنای رویکردهای نظری، میزان تاثیر بر میدان فکری هم‌جوار و با حوزه موضوعی مشابه و سرانجام میزان تاثیرگذاری بر تحولات سیاسی- اجتماعی جامعه. در این مقاله چارچوب مفهومی و روش‌شناختی مذکور به منظور بررسی انتقادی وضعیت علوم اجتماعی دانشگاهی در ایران پیشنهاد شده و فرضیه­ هایی بر مبنای مطالعات اکتشافی طرح شده است؛ اما بررسی نظام‌مند شواهد در قالب این چارچوب مفهومی و روش‌شناختی و آزمون فرضیه ­های منتج از آن به پژوهش دیگری موکول شده است.

این مقاله با هدف تحلیل وضعیت موجود دانش پژوهش ترکیبی در ایران و کاربرد آن در مطالعات تربیتی، انجام شده است. روش، توصیفی- تحلیلی بوده و دو دسته از آثار بررسی شده­اند. در بخش اول، واکاوی آثار تالیف و ترجمه شده نشان داد که در جنبه مباحث نظری، سهم بالا به مفهوم‌پردازی و تعریف پژوهش ترکیبی و مبانی فلسفی آن اختصاص دارد و به برخی از محورها توجه اندکی شده است. در جنبه کاربردی که شامل طرح‌ها و مراحل انجام پژوهش ترکیبی است، بالاترین سهم به معرفی طرح‌های چهارگانه کرسول و همکاران اختصاص دارد و با وجود تنوع در طرح‌های ترکیبی، نوعی کرسول‌گرایی به چشم می‌خورد. در بخش بعد، نتیجه بررسی مقاله‌های تربیتی داخل کشور طی یک دوره پنج ساله که با روش ترکیبی انجام شده این است که همسو با دانش منتشرشده در جنبه‌های عملی، در طرح‌های به­کار برده شده نیز تسلط با طرح‌های چهارگانه کرسول است. همچنین، طرح اکتشافی کاربرد بسیار وسیع‌تری داشته است. در پایان، دلالت‌های این بررسی مطرح شده است

نگاه تطوری به اقتصاد از زمان انتشار کتاب نلسون و وینتر (1982) جان تازه­ای گرفت و پس از آن متفکران بسیاری به استفاده و وام گرفتن از تعابیر تطور زیستی در سپهر اقتصادی-اجتماعی علاقه­ مند شدند. آنها تلاش وافری کردند تا اقتصاد مرسوم را که ریشه در مکانیک نیوتنی داشت به سمت و سویی سوق دهند که بتواند از آموزه‌های زیستی وام گرفته و تبیین‌های بهتری از فرآیند تغییر و توسعه اقتصادی ارائه دهد. در این مقاله، یک کوشش نظری برای جمع­ آوری و ارزیابی نقادانه آخرین یافته‌های پژوهشگران در ارتباط با اخذ مفاهیم زیستی در توصیف تطور فضای اقتصادی-اجتماعی صورت گرفته است. از رهگذر بحث در مورد دو موضوع تطور و توسعه اقتصادی نشان داده می‌شود در چه حوزه‌هایی این وام­گرفتن‌ها موفق بوده و در چه حوزه­ هایی نمی­‌توان بیش از این به مفاهیم زیستی اتکا کرد. مدلل می­کنیم آموزه‌های زیستی می‌توانند در غنابخشیدن متافیزیک حامی نظریات اقتصادی مؤثر باشند، به شرطی که با توضیحات دیگری مثل منطق موقعیت تکمیل شوند و بتوان با تدوین فرضیه‌های آزمون ­پذیر، ارزیابی‌های نقادانه ­ای از مدعیات نظریه تدوین­ شده داشت

این مقاله با مفروض گرفتن نظریه‌ای ساختاری و نگاشتی در باب چیستی بازنمایی، فرضیه «توضیح کاربردپذیری براساس مفهوم بازنمایی» را در مورد «کاربردپذیری استنباط آماری در مدل‌های علمی» بررسی می‌کند. براساس دیدگاه نگاشتی، وجود رابطه‌ای متعین میان مدل و سیستم هدف، شرط کافی برای بازنمایی هدف توسط مدل است و این بازنمایی چرایی کاربردپذیری استنباط آماری، در مدل­سازی را نیز توضیح می­دهد. تحلیل کارکردی «برآورد» به­عنوان یکی از مهم‌ترین الگوهای استنباط آماری نشان می­دهد که الف) استنباط و تحلیل آماری داده­ها در ارزیابی مفروضات مندرج در مدل مفهومی کاربرد دارد، بدین معنا که با استنباط آماری می­توان بازنمایی مدل مفهومی از سیستم هدف و موضوع مورد مطالعه را ارزیابی کرد، ولی ب) نمی­توان نشان داد که دستگاه معادلاتی که به‌عنوان مدل آماری «برآورد» شده «فی ‌نفسه» روابطی را در موضوع مورد مطالعه بازنمایی می­کند؛ زیرا دستگاه معادلات به‌طور کامل به وسیله برآورد «متعین» نمی‌شود

مطابق آرمان علم غیر ارزش‌بار، در ارزیابیِ معرفتیِ نظریاتِ علمی، فقط ارزش‌های معرفتی می‌توانند نقش مشروع داشته باشند. در سال‌های اخیر این آموزه به‌ سختی به چالش کشیده شده است. یکی از انتقادهای مهم مخالفان این دیدگاه نامعتبر بودن تمایز میان ارزش‌های معرفتی و غیر معرفتی است. در این مقاله با ارائۀ استدلالی از این ادعا دفاع می‌شود که تمایز میان ارزش‌های معرفتی و غیر معرفتی معتبر و همین‌طور برای داوری دربارۀ مشروعیت دخالت ارزش‌ها در ارزیابی معرفتی نظریات ضروری است. در واقع، هدف اصلی مقاله بیان استدلالی در دفاع از این مدعاست که پذیرش آموزۀ تعین ناقص نظریه به ‌وسیلۀ شواهد، که تقریباً مورد قبول همۀ منتقدان آرمان علم غیر ارزش‌بار است، مستلزم قول به وجود گروه ممتازی از ارزش‌ها در میان ارزش‌های مؤثر بر محتوای نظریات علمی است که می‌توان آنها را ارزش‌های معرفتی خواند. سپس در همین چارچوب تعریفی از ارزش معرفتی ارائه خواهد شد. در پایان، به این بحث می‌پردازیم که توجه به تمایز میان ارزش‌های معرفتی و غیر معرفتی و همین‌طور شکل خاص اثرگذاری ارزش‌های معرفتی بر محتوای نظریات علمی برای دفاع از عینیت علم لازم است.

پرسش از چیستی علوم انسانی در ایران معاصر پرسشی زنده و پویاست. اینکه علوم انسانی به چه کار می‌آید؟ یا اینکه آیا علوم انسانی اصلاً باید به کاری بیاید؟ اینکه علوم انسانی با دین چه نسبتی دارد؟ و پرسش‌های بسیار دیگری اکنون میان صاحب‌نظران این حوزه در ایران ساری و جاری است. اما پرسش از چیستی علوم انسانی که از ابتدا یکی از پرسش‌های فلسفۀ علوم انسانی بوده است، خاستگاهی در آلمان قرن نوزدهم دارد. به همین دلیل، پرسش از چیستی علوم انسانی بی‌درنگ در خاستگاه این پرسش، ناتمام خواهد بود. در این مقاله تلاش خواهد شد تا در واژۀ Geisteswissenschaften، که معادل آلمانی علوم انسانی است، تدقیق بیشتری شود. در ابتدا نشان خواهیم داد که ریشۀ این کلمه چیست و چه طنینی در زبان آلمانی دارد؟ پس از آن به این موضوع خواهیم پرداخت که این واژه در آلمانی چه مباحثی را پیش کشید؟ و متفکرانی مانند دیلتای و گادامر در این خصوص چه گفتند؟ پس از آن به ترجمۀ Geisteswissenschaften در انگلیسی و پیامدهای آن خواهیم پرداخت و در آخر تلاش می‌کنیم تا با مداقه در Humanities وHuman Sciences در انگلیسی، ربط و نسبت آن را با Geisteswissenschaften نشان دهیم.