جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این مقاله، با روش توصیفی‌تحلیلی به بررسی موضوع آینه‌سان بودن اولیاءالله و صوفیان واصل و اهمیت عنصر آینه در توصیف ماهیت معرفت صوفیانه در آثار مولانا و متون صوفیانۀ دیگر پرداخته‌ شده است. در متن مقاله، اهمیت نور الله و تجلی آن در آینه‌سان شدن صوفی واصل و حصول معرفت صوفیانه بررسی شده است؛ عنصر آینه در متون صوفیانه به‌عنوان استعاره یا رمز وجودشناختی‌ـ معرفت‌شناختی تلقی شده و جایگاه این عنصر به‌عنوان وابسته و همبستۀ عنصر بنیادین نور در الگوی ساختاری «نورـ مانع‌ـ تجلی‌ـ آینه‌ـ شهود» تبیین ‌شده است. فنای صوفیانه و ارتباط آن با آینه‌سان شدن صوفی واصل، صیقل کردن آینۀ وجود برای حصول بصیرت و معرفت صوفیانه و ماهیت و سرشت تابشی‌ـ انعکاسی بصیرت و معرفت صوفیانه از موضوعات دیگری است که در این مقاله به توصیف آن‌ها پرداخته‌ شده است. نتیجۀ تحقیق نشان می‌دهد که هیچ عنصری مثل آینه نمی‌تواند ماهیت وجودی اولیاءالله و صوفیان واصل و ماهیت نوری و تابشی‌ـ انعکاسی بصیرت و معرفت صوفیانه را توأمان بازنمایی کند. نور الله عامل اصلی معرفت صوفیانه است و تجلی نور الله بر وجود صوفی حقیقی از یک سو، سبب فناء فی الله و آینه‌سان شدن کل ساحات وجودی او و حصول فراست و بصیرت و شهود صوفیانه یا همان معرفت ناب صوفیانه می‌شود و از سوی دیگر تابش و انعکاس نور الله از وجود صوفی واصل به دیگران سبب حصول معرفت صوفیانه در آن‌ها می‌شود.

بررسی جنبه‌های مختلف شخصیت کیخسرو در شاهنامه، همواره یکی از موضوعات مورد نظر پژوهشگران بوده است. در این مقاله بر اساس رهیافت نشانه‌شناسی و با تمرکز بر ریشه‌شناسی نام کیخسرو، به بررسی نشانه‌های موجود در شاهنامه در ارتباط با این پادشاه کیانی پرداخته‌ شده است. نظام‌های نشانه‌ای رنگ‌ها، اعداد، گفتار و کردار، شخصیت‌های مرتبط و... بررسی شده‌اند تا چرایی ارتباطشان با کیخسرو و کمکی که به پیشبرد وجوه عارفانگی او می‌کنند، مشخص شود. تبیین جایگاه نام و مسمّا بودن نام در اساطیر، نمایاندن اهمیت ریشۀ نام‌ها در فرهنگ ملل کهن، بررسی نشانه‌شناختی عناصری اساطیری چون خورشید، آب، برف، چشمه و رفتارهایی چون ترک تخت شاهی از سوی کیخسرو، یافتن نشانه‌های عرفانی رفتار و کردار کیخسرو و نظام نشانه‌ای رفتار عارفانۀ او در هنگام رجعت به جهان جاویدان و... از دیگر نکاتی است که در این پژوهش بدان پرداخته شده است. بنیان‌ نهادن آتشکده را به‌عنوان یک نماد و مکان مذهبی، جنگیدن با بزرگ‌ترین شرّ موجود در جهان یعنی افراسیاب، تجهیز بودن به ابزارهایی چون جام جهان‌بین و برخورداری از قدرت نیروهای امدادی مافوق ‌بشری و پشت پا زدن به تخت شاهی، داشتن حالاتی از مراقبه و... همگی نشانه‌هایی از رفتارهای عرفانی کیخسرو هستند که در این مقاله بر اساس رهیافت نشانه‌شناسانه مورد مداقه قرار گرفته‌اند. آنچه به دست آمده، نشان می‌دهد که این اعمال عرفانی، زیرساخت‌های اسطوره‌ای دارند و با معنا و ریشۀ نام کیخسرو ارتباط مستقیم دارند.

«دولت» در منطق الطیر واژه‌ای کلیدی است که عطار در مواضع متعددی، نقش کانونی آن را برجسته نموده و از ظرفیت‌‌های معنایی این واژه برای بیان مفاهیم آرمانی و مقاصد مهم صوفیانه بهره جسته ‌‌است. از آنجا که مفهوم دولت دارای ابهام و تیرگی معنایی بوده و مؤلفه‌های معنایی آن روشن نیست، بررسی معناشناختی این واژه، و تعیین مصادیق و کاربردهای آن در این اثر ضرورت پیدا می‌کند. این مقاله بر آن است با واکاوی واژگانی که در تلاقی با واژۀ دولت در منطق‌ الطیر به کار رفته است، حوزه‌های معنایی و مؤلفه‌های معنایی آن را استخراج کرده و ضمن تحلیل معناشناختی، کاربردهای مختلف آن را در این اثر نشان دهد. آنچه از بررسی‌ها به دست آمد، این بود که عمده‌ترین کاربرد واژۀ دولت در منطق‌ الطیر به حوزۀ معنایی «فیض و عنایت الهی» تعلق دارد که در سه محور «جذبه»، «رویارویی با انسان کامل» و «نجات» صورت‌بندی شده است. کاربرد دیگر واژۀ دولت متعلق به حوزۀ معنایی «تجارب عرفانی» شامل «فنا»، «انقطاع از ماسوی‌الله» و «درد طلب» است که عطار در به‌کارگیری این مفاهیم، مؤلفه‌هایی مانند «سُکر»، «استغراق در شهود حق» و «تطهیر قلب از ماسوی‌الله» را به مفهوم دولت افزده و دایرۀ معنایی آن را گسترش داده است. با در نظر گرفتن این دو حوزۀ معنایی، دو عنصر «اصطناع و برگزیدگی» و «تغییر از درون» را می‌توان زیرساخت اصلی مفهوم خوشبختی در منطق‌ الطیر دانست. هدف این مقاله تحلیل معناشناختی واژۀ دولت و بررسی ابعاد گوناگون آن در منطق‌ الطیر است که با روش توصیفی و تحلیلی انجام گرفته‌ است.

برای ورود به جهان فکری عارفان و شناخت نگرش ایشان، باید به بررسی زبان عرفانی آنان پرداخت. در این مقاله با روش توصیفی‌تحلیلی و بر اساس مبانی نشانه‌شناسی لایه‌ای، به بررسی زبان عرفانی متن روح الارواح پرداخته‌ شده است. بر اساس مبانی نشانه‌شناسی لایه‌ای، همنشینی لایه‌های مختلف متنی که از رمزگان‌های مختلف، انتخاب و ترکیب شده‌اند و نیز همنشینی عناصر رمزگان‌های آن‌ها به‌صورت فعال و اثرگذار است و بر روی ‌هم یک ساختار نشانه‌ای را پدید می‌آورد. در این جستار، بر اساس این اصول و مبانی دیگر نشانه‌شناسی لایه‌ای، به بررسی نقش همنشینی واژگان کلیدی و پربسامد «جلال» و «جمال» و «لطف» و «قهر» با عناصر رمزگان‌های مختلف در روح الارواح سمعانی پرداخته‌ایم. بر مبنای زمینه‌های کلامی و دینی متن و نیز جنبه‌های ادبی و هنری آن، روابط رمزگان اصطلاحات عرفانی، عناصر کلامی، زبان قرآنی و رمزگان زیبایی‌شناختی روح الارواح را بررسی کردیم. با تحلیل مواد متنی دریافتیم تأثیرگذاری عناصر پربسامد رمزگان عرفانی و کلامی متن، در لایه‌های مختلف متن، و ارتباط آن با عناصر دیگر، نشان‌دهندۀ نقش ساختاربخش این عناصر به‌عنوان عناصر کلیدی متن است.

آموزۀ تضاد/ تخالف در سنت‌های فکری شرق و غرب، به گونه‌های مختلفی ظاهر شده است. در حوزۀ اسلامی، دانشمندان مسلمان متأثر از فلسفۀ یونانی، به طرح تضاد ارسطویی و تبیین و تکمیل آن پرداخته‌اند. مولانا در عرصۀ شعر تعلیمی عرفانی، وجوهی از این آموزه را در پهنۀ هستی طرح می‌کند که در نوع خود بی‌نظیر است و موقف وی را از پیشینیان متمایز و ممتاز می‌سازد. پژوهش حاضر به روش توصیفی‌تحلیلی و با استناد به مثنوی می‌کوشد تا از ساحات تضاد (۱. تضاد مرآتی، تضاد ذات حق/ مطلق هستی با مظاهر و تجلیات او/ نیستی؛ 2. تضاد تکمیلی، تضاد میان مظاهر حق)، پرده بردارد و ویژگی‌ها و کارکرد‌های آن را عرضه کند. نتایج به‌دست‌آمده حاکی از آن است که تضاد از نگاه مولوی، نه با تضاد منطقی ارسطویی/ اسلامی تناسبی داشته و نه از جنس تضاد دیالکتیکی افلاطونی/ هگلی است؛ بلکه به معنای نوعی ناسازگاری است که نه در وجود، بلکه بعد از موجود بودن ظهور پیدا کرده و در عین حال منتج به وضع مجامع‌ـ سنتز‌ـ نیز نمی‌شود. در این قسم از تضاد که به دلالت مولانا می‌توان آن را تضاد تکمیلی و قوام بخش نامید، ضدین در صلح و آشتی، به تکمیل کار همدگر پرداخته و هدف واحدی را برآورده می‌سازند و در نهایت، سامان‌مندی و استقرار و استمرار کلیت نظام آفرینش را رقم می‌زنند. تضاد در این ساحت ویژگی‌ها و کارکرد‌هایی همچون قوام‌بخشی، اندراج، زمینه‌سازی، تنوع‌بخشی، معرفت‌آفرینی و... دارد.

انسان ابعاد و ساحات مختلفی دارد که فهم آن‌ها می‌‌تواند در شناخت ماهیت او نقش مهمی ایفا کند. به‌لحاظ اهمیت شناخت انسان تصمیم گرفته‌ شد تا به روش توصیفی‌مقایسه‌ای، ابعاد وجودی انسان در دیدگاه دو عارف مطرح یهودی و مسیحی بررسی گردد. موسی دلئون، عارف یهودی، و یاکوب بومه، عارف مسیحی، از زوایای مختلف ساحات انسان را بررسی کرده‌اند. دلئون انسان را تجلی خداوند می‌‌داند که از طریق سفیره‌ها واسطۀ بین خدا و جهان است. او به ابعاد سه‌‌گانۀ روح انسان، منشأ و روابط آن‌ها اشاره کرده و رستگاری انسان را نتیجۀ اعمال او در جهان معرفی می‌‌کند. دلئون اتحاد انسان و خدا را امری موقتی دانسته و در توصیف آن از نماد‌‌های عاشقانه استفاده کرده است. به نظر بومه، انسان از جسم و نفس و روح تشکیل شده، جسم از زمین، نفس از صورت‌های فلکی و روح از خداست. جسم، نفس، روح و ذهن انسان با یکدیگر ارتباط دارند و هر جنبه از ساحت‌‌های وجودی انسان بر دیگر جنبه‌‌ها تأثیر می‌‌گذارد. انسان می‌‌تواند به مدد فیض الهی در مبارزه با خواهش‌‌های نفسانی به نجات دست یابد. با اینکه بومه از لفظ اتحاد عرفانی استفاده نکرده، به زندگی خدا در انسان اذعان می‌‌نماید؛ که این امر نوعی اتحاد عرفانی انسان و خداست.

نقش زبان در ساختن هویت، از مهم‌ترین بحث‌های نظری مدرن در باب هویت است. نظریۀ گفتمان لاکلائو و موف نیز با پذیرش این انگارۀ اساسی پساساختارگرایی، تأکید می‌کند که «کیستی» یا «هویت»، امری نسبی و غیرذاتی است و هویت‌ها را باید به‌مثابۀ «موقعیت‌های سوژگی» در یک ساخت گفتمانی فهمید که هیچ‌گاه نمی‌توانند برای همیشه تثبیت شوند. پژوهش پیش رو می‌کوشد با ارائۀ الگوی مناسبی از بررسی هویت در متون عرفانی، با اتکا به مبانی نظری و روش‌شناختی «نظریۀ گفتمان» نشان‌ ‌دهد چگونه کاربرد زبان تمثیلی در آثار عرفانی، انگارۀ «معنای واحد» یا حضور «معنای قطعی» را متزلزل می‌کند و هویت «بندۀ گناهکار» را به‌عنوان یکی از سوژه‌های مهم متون عرفانی، به اشکال متفاوت بازنمایی می‌کند. بازنمایی هویت گناهکار در تمثیل‌های عرفانی قرن سوم تا هفتم، در سه گفتمان اصلی دسته‌بندی می‌شود: الف. گفتمان «دشمن و طغیانگر»: که در آن با بازتولید گفتمان قرآنی، برخی گناهان به‌منزلۀ جنگ با خدا و گناهکار به‌منزلۀ دشمن حق بازنمایی می‌شود؛ ب. گفتمان «بیمار و ناخلف»: با رویکردی اخلاقی، گناهکار فرزندِ ناخلف یا بیماری است که به مراقبت بیشتر نیاز دارد؛ ج. گفتمان «محبوب و خاص»: با ساخت‌شکنی رابطۀ گناه و محبت، گناهکار را «غلام خاص سلطان» یا «فرزند محبوب و زیبارو» بازنمایی می‌کند. بررسی تمثیل‌ها نشان می‌دهد در دوران تکوین تصوف، هویت گناهکار ماهیتی بیناگفتمانی دارد اما در آثار متأخرتر، به‌تدریج مفصل‌بندی تازه‌ای ارائه می‌شود که حاکی از تحول هستی‌شناختی مفهوم گناه از منظر صوفیه است و گاه حتی در تخاصم آشکار با سایر گفتمان‌های مسلط در جهان‌بینی اسلامی قرار می‌گیرد.

یکی از مسائل مهم در حوزۀ انسان‌شناسی، بُعد جسمانی انسان است که دارای ابعاد گوناگونی است. در این مقاله، به یکی از ابعاد مهم آن، یعنی ضرورت بُعد جسمانی انسان از نگاه ابن‌عربی، پرداخته ‌شده و به این سؤال پاسخ داده شده که آیا خلقت جسمانی انسان امری ضروری است یا اینکه امکان خلق انسان بدون بُعد جسمانی نیز وجود دارد. در نهایت، این نتیجه به دست آمده ‌است که ضرورت بُعد جسمانی انسان با مبانی مهم عرفان نظری ابن‌عربی (همچون حب اسماء به ظهور؛ تخاصم و تقابل اسماء؛ جامعیت، جانشینی، اعتدال و واسطه‌گری انسان) قابل اثبات است. این مقاله که بر اساس روش کتابخانه‌ای و تحلیل محتوا نگارش یافته ‌است، نشان می‌دهد که بُعد جسمانی انسان یک حقیقت ضروری و لازم جهت تشکیل هویت انسانی، تکامل و سیر وجودی انسان از منظر ابن‌عربی است و این گونه نیست که اگر انسان، جسمانی خلق نمی‌شد، عالم هستی و ظهورات الهی باز به‌نحو کامل شکل می‌گرفت و نسبت و ارتباط انسان با هستی تغییری نمی‌کرد. از طرفی، اینکه اصل انسان موجودی غیرجسمانی است و در نهایت به موطن غیر جسمانی بر‌می‌گردد و بدن او صرفاً یک مرکب و امری زاید و طفیلی است، سخنی باطل است بلکه بدن انسان امری ضروری است در کنار نفس او.

تفسیرهای کلامی و صوفیانه از آیات قرآنی در شکل‌گیری زبان و اندیشۀ صوفیان نقش مهمی ایفا کرده‌ است؛ به‌طوری‌ که بررسی بینامتنی روابط این تفسیرها، در شناخت نظام فکری متصوفه اهمیت ویژه‌ای دارد. یکی از مهم‌ترین آیات قرآنی که بارها در متون عرفانی اهل سنت، تفسیر و تأویل شده، آیۀ 17 سورۀ انفال است. در این مقاله نقش روابط بینامتنی تفاسیر این آیه در شکل‌گیری نظام اندیشه و سلوک صوفیانه مد نظر قرار گرفته است. بدین منظور، با روش توصیفی‌تحلیلی، داده‌های متنی کلامی و عرفانی از آیۀ مذکور تحلیل، و ارتباط اندیشۀ عرفانی توحید افعالی و آثار آن (رضا و تسلیم، موت اختیاری و...) را با اندیشۀ زیربنایی کلام اشعری نشان داده شده است. همچنین، نقش تفاسیر صوفیانۀ این آیه در سه سطحِ تعالیم نظریِ خداشناسی و انسان‌شناسی، تعالیم سلوکی و توصیف و تبیین تجارب عرفانی بررسی گردیده و مشخص شده است که تفسیر صوفیانه توحید افعالی در آیۀ مذکور در هر سه سطح اثرگذار بوده است؛ از‌این‌رو این آیه در شکل دادن به نظام معرفتی و سلوکی صوفیان اهل سنت، نقش مهمی ایفا کرده است.

پژوهش دربارۀ توانش قالب‌های غیرمثنوی در قصه‌گویی عرفانی، معمولاً به‌دلیل انبوه روایت‌های مثنوی مورد غفلت قرار گرفته ‌است. غزل، یکی از قالب‌های شعری، که در بیان عواطف و احساسات درونی به کار گرفته می‌شود، به‌دلیل برخورداری از زبانی غیرارجاعی، شرح رخدادهای رمزی و روایت دیدار با معشوق در فضایی نمادین را به‌خوبی بازنمایی می‌کند. شعرای عرفانی از این ظرفیت غزل برای بازنمایی تجارب عرفانی خود بهره گرفته‌اند و فرم غزل روایی در نتیجۀ توجه به این ظرفیت غزل در ادبیات فارسی شکل گرفته است. این مقاله با رویکرد توصیفی‌تحلیلی، به جایگاه عراقی و کمیت و کیفیت غزل روایی او در بین سایر شعرای عارف زبان فارسی می‌پردازد و نشان می‌دهد عراقی (متوفی 688ق) از این لحاظ (سرایش غزل روایی؛ ۸۸/۶ درصد نسبت به کل غزلیاتش) پس از عطار (۱۱/۷ درصد) در جایگاه دوم و پیش از مولانا (۸۴/۲ درصد) و سنایی (۱۸/۳ درصد) قرار دارد. و در 21 غزل از 305 غزل دیوانش، شرح تجارب شهودی خود را به شکلی نمادین ارائه کرده ‌است که در آن‌ها عناصر غزل و روایت در نگاهی ساختارمند به بیان کلیت تجربۀ عرفانی او می‌پردازند. شخصیت‌های اصلی این غزل‌ها عاشق (عارف)، معشوق (معبود)، پیر و راهنما و در مواردی اهل خرابات هستند. با توجه به بیان مشاهدات از زبان عارف، بیشتر روایت این غزل‌ها به شیوۀ اول‌شخص، دو غزل با شیوۀ دوم‌شخص و سه غزل دیگر به طریق سوم‌شخص بیان شده است. این غزلیات روایی در بیشتر موارد مبتنی بر کنش هستند و تنها در نُه غزل، گفت‌وگو بین شخصیت‌ها رخ داده ‌است.