جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

به‌راحتی می‌توان ادعا کرد که علوم انسانی غربی، با یافته‌ها و اظهاراتش، دست‌کم در موارد فراوانی با دین و ارزش‌های دینی و فرهنگی ما در تضاد و تقابل است؛ زیرا علوم انسانی موجود براساس مبانی و تفکرات اومانیستی، پلورالیسم، سکولاریسم و نسبی‌گراییِ ناشی از جهان‌بینی غربی و در راستای تأمین نیازهای انسان غربی طراحی، تولید و تدوین شده است. ازاین‌رو، ضرورت اسلامی‌سازی این علوم و کاربردی‌کردن آنها بیش‌از‌پیش بر همگان محرز می‌شود. این موضوع از همان سال‌های ابتداییِ انقلاب اسلامی به‌عنوان مسئله‌ای اساسی موردتوجه بوده است و علاوه‌بر‌آن، توجه به علوم انسانی، همواره از مطالبات جدی امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری بوده است. ازآنجاکه علوم انسانیِ اسلامی، به‌عنوان روح همۀ علوم، می‌تواند به علوم دیگر جهت دهد و آنها را علاوه بر شئون مادی، در جنبه‌های معنوی انسانی نیز اثربخش سازد، در این پژوهش کوشیده‌ایم به این موضوعات بپردازیم: تبیین لزوم آینده‌پژوهی علوم انسانیِ اسلامی در دانشگاه‌های ایران؛ نقش آینده‌پژوهی در دستیابی به اهداف دانشگاه‌ها در حوزۀ علوم انسانیِ اسلامی؛ فرایند آینده‌نگاری راهبردی علوم انسانیِ اسلامی براساس نظر جوزف وروس.

انسان حق تعیین سرنوشت خویش را دارد و تنها او بر حقوق مالی خویش مسلط است. نظم و انضباط اجتماعی نیز در جامعه ایجاب می‌کند که حقوق مالی اشخاص از ثبات نسبی برخوردار باشد و در معرض تزلزل و تشویش ناشی از مداخلۀ دیگران قرار داده نشود. به موجب اصل عدم مداخله، امکان دخالت در حقوق مالی بدون ارادۀ صاحب حق مالی وجود ندارد. اعتبار این اصل ازطریق پاره‌ای از اصول مبنایی نظیر اصل کرامت، برابری و آزادی انسان‌ها و حق تعیین سرنوشت قابل اثبات است. به موجب اصل نخست، خداوند با بخشیدن نعمت تعقل و برتری‌دادن انسان بر سایر مخلوقات، انسان را تکریم کرده است و براساس اصل دوم، انسان‌ها در ذات و خلقت با یکدیگر برابرند و هیچ موجبی برای تقدم برخی از انسان‌ها وجود ندارد؛ از منظر اصل سوم، آزادی انسان ایجاب می‌کند که آزادنه و خلّاقانه تصمیم بگیرد و تصمیم‌گیرندۀ خارجی نقشی در تحمیل اراده به وی نداشته باشد و در آخر تعیین سرنوشت حق هر انسانی است که با ارادۀ خویش می‌تواند آن را تعیین کند. در این مقاله نویسنده از طریق تحلیل محتوایی و توصیفی، ضمن معرفی اصل عدم مداخله در حقوق مالی دیگری، مبانی آن را تبیین کرده است.

پارادایم بر پایۀ نگرش فلسفی و اعتقادی با صبغۀ منطقی و عقلی، که اندیشمندان به‌عنوان اصول موضوعه به آن باور دارند، فرایند تولید علم را هدایت می‌‌کند. پارادایم‌های رایج در علوم انسانی عبارت‌اند از: پارادایم اثبات‌گرایانه (پوزیتیویستی)، تفسیری (تفهمی‌)، انتقادی (ساختارگرا). از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺗﻤﺪن ﻏﺮب در ﭼﻨﺪ ﻗﺮن اﺧﯿﺮ، ﭘﯿﺸﺮو و ﺟﻠﻮدار ﻋﺮﺻﮥ ﻋﻠﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ، ﻋﻠﻮم ﻣﻮﺟﻮد در داﻧﺸﮕﺎه‌ها، ﺑﻪ‌ویژه در ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ، ﻣﺤﺼﻮل ﺗﻔﮑﺮ و ترجمۀ ﺗﻤﺪن ﻏﺮﺑﯽ اﺳﺖ. مبانی پارادایمیک علوم ﻏﺮبی در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺒﺎﻧﯽ اﺳﻼﻣﯽ است؛ با توجه به اینکه شهر بر ابعاد روحی، روانی، فکری و جسمی شهروندان تأثیرگذار است و کالبد و فضای شهر نشان‌دهندۀ نوع فرهنگ، ارزش و اعتقادات جامعه است، برای تحقق شهر اسلامی نمی‌توان از پارادایم‌های رایج در علوم انسانی، به ‌دلیل تفاوت‌های بنیادی که با نگاه اسلام دارد، استفاده کرد؛ ازاین‌رو، باید چهارچوب فکری منطبق بر نگاه دینی در تحقق شهر اسلامی تولید شود، نظریات علوم اسلامی با توجه به وابستگی به دین باید علاوه‌بر اثبات استنادشان به منابع و معارف اسلامی از کارآمدی مناسب برخوردار باشند و توان رقابت و برتری نسبت به سایرین را داشته باشند. نوع تحقیق در این نوشتار بنیادی و روش جمع‌آوری اطلاعات به‌صورت کتابخانه‌ای است.

ناهنجاری‌ها و کج‌رفتارهای اجتماعی را آسیب اجتماعی می‌دانند. هر فرهنگی برای خود متناسب با ارزش‌ها و هنجارهایش این آسیب‌ها را تعریف می‌کند. با توجه به مراودات فرهنگی گسترده بین جوامع مختلف در قرن بیستم، تا حد زیادی این کج رفتارها مشابه هم شناسائی می‌شوند اما بر اساس تحلیل‌های مختلف، مواجهۀ با آن‌ها می‌تواند متفاوت باشد. در این مقاله ادعا شده که در نظریه‌پردازی‌های علوم اجتماعیِ موجود مدیریت آسیب‌ها و نه حل آن‌ها مورد نظر است. بر‌عکس این رویکرد، در نظریه‌پردازی اسلامی هدف حل آسیب‌های اجتماعی است. معتقدیم در نظریه‌پردازی اسلامی حاضر ضمن حل آسیب‌ها، مدیریت آن‌ها هم صورت می پذیرد. برای بررسی این ادعا و درک کم و کیف آن، اصل را بر ارادۀ فردی و اجتماعی می‌گذاریم. فرد و یا جمعی که انحراف پیدا می‌کند و در اصطلاحات علوم اجتماعی امروز هنجار‌های فردی و یا اجتماعی را می‌شکند، این کار را مبتنی بر ارادۀ خویش انجام می‌دهد؛ بنابراین، راه‌حل در تنظیم نظام اراده‌های فردی و اجتماعی است. در فرد و در جامعه قائل به سه سطح ارزش‌ها و اخلاق، علم و معرفت و رفتار هستیم. در هر یک از این سطوح و بین آن‌ها انحراف در فرد، در جامعه و یا در بین فرد و جامعه می‌تواند راه یابد. اندیشمندان علوم اجتماعی غرب تلاش می‌کنند این سه سطح را در فرد، در جامعه و بین فرد و جامعه بر مبنای واحدی هماهنگ کنند که منجر به مدیریت ناهنجاری می‌شود. در اندیشۀ اسلامی به علت وجود اصول توحید، نبوت و معاد، اصل بر هماهنگ شدن ناهماهنگی‌های فردی، اجتماعی و یا بین فرد و جامعه بر‌اساس ارادۀ الهی است؛ به‌این‌ترتیب، آسیب مدیریت و حل می‌شود. در این مقاله تلاش کرده‌ایم که با اتکا به مفاهیم قرآنی موارد فوق را با استدلال منطقی به بحث بگذاریم و نظریه‌پردازی کنیم.

موضوع این مقاله درحقیقت، «تعین فرهنگی ‌اجتماعی معرفت از منظر قرآن» است. محتوای اصلی این عبارت پرسش از تأثر و تشخصی است که معرفت‌های مختلف از عوامل فرهنگی‌ اجتماعی می‌‌‌پذیرد و در آیات قرآن بدان اشاره شده است. به کمک برخی روش‌ها، ازجمله روش‌‌‌های تحلیل محتوای کیفی و تفسیری، از دلالت‌ها و التزامات آیات قرآن در زمینۀ‌‌‌ معرفت‌شناسی و جامعه‌شناسی در راستای ساخت یک چهارچوب معرفتی‌ـ‌‌‌‌‌‌‌اجتماعی بهره‌‌‌ گرفته شده است. بر این اساس، عوامل اثرگذار بر معرفت متعدد و به‌‌‌‌ترتیب اولویت طولی عبارت است از: خداوند، انسان، عوامل غیبی، طبیعت و اجتماع. اثرگذاری خداوند متعال بر معرفت حتمی است. ارادۀ تکوینی الهی درخصوص اعمال اختیاری، از مسیر ارادۀ انسان می‌گذرد؛ بنابراین، مسئولیتش نیز با انسان است. در درجۀ دوم، انسان و فطرت انسانی قرار دارد و ارادۀ انسانی در این میان شاخص است. در درجۀ سوم، باید از اثرگذاری موجودات غیبی، نظیر فرشتگان و شیطان یاد کرد؛ فرشتگان در راستای هدایت (معرفت صادق) و شیطان، در راستای ضلالت (معرفت کاذب) انسان می‌‌‌کوشند. در درجۀ چهارم اثرگذاری، عوامل طبیعی و فرهنگی اجتماعی قرار دارند؛ محیط طبیعی تأثیر بسزایی در وضع روانی مردم دارد. همچنین، عوامل «اجتماعی» اثرگذار بر معرفت را می‌‌‌توان بر محور کنش‌‌‌های انسانی و ساختارهای اجتماعی تنظیم کرد؛ زبان، گفتار و دیگر کنش‌‌‌های انسانی ازجمله عوامل اجتماعی است که تعامل غیرقابل ‌‌‌انکاری با شناخت‌ها و روحیات وی دارد؛ به‌‌‌علاوه، ضرورت زندگی اجتماعیْ انسان‌ها را کنار هم‌‌‌ قرار می‌دهد و هویت‌های جدیدی (‌فرهنگی اجتماعی) به‌وجود می‌آورد. شاید اولین قدم عملی برای ایجاد چنین هویت‌‌‌هایی خانواده باشد. غیر از خانواده، در سطح متوسط، از پیوندهای مبتنی‌بر دوستی و هم‌نشینی می‌توان سخن به‌میان آورد. همچنین، از پیوندهای در سطح کلان، دو عامل ثروت و قدرت بسیار اهمیت دارند. این هویت‌‌‌های جمعی در ایجاد معرفت‌‌‌های جمعی نقش بسزایی دارند. تأثیر این عوامل به شکل علیت ناقص است، حتمی نیست و در چهارچوب اختیار و فطرت انسان شکل می‌‌‌گیرد. البته همۀ این اثرگذاری‌ها در پرتو احاطه و حضور باری‌تعالی است: «‌وَ اللَّهُ مِنْ وَرائِهِمْ مُحیط» (بروج: ۲۰): «و خدا از هر سو برایشان محیط است‏».

به‌راحتی می‌توان ادعا کرد که علوم انسانی غربی، با یافته‌ها و اظهاراتش، دست‌کم در موارد فراوانی با دین و ارزش‌های دینی و فرهنگی ما در تضاد و تقابل است؛ زیرا علوم انسانی موجود براساس مبانی و تفکرات اومانیستی، پلورالیسم، سکولاریسم و نسبی‌گراییِ ناشی از جهان‌بینی غربی و در راستای تأمین نیازهای انسان غربی طراحی، تولید و تدوین شده است. ازاین‌رو، ضرورت اسلامی‌سازی این علوم و کاربردی‌کردن آنها بیش‌از‌پیش بر همگان محرز می‌شود. این موضوع از همان سال‌های ابتداییِ انقلاب اسلامی به‌عنوان مسئله‌ای اساسی موردتوجه بوده است و علاوه‌بر‌آن، توجه به علوم انسانی، همواره از مطالبات جدی امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری بوده است. ازآنجاکه علوم انسانیِ اسلامی، به‌عنوان روح همۀ علوم، می‌تواند به علوم دیگر جهت دهد و آنها را علاوه بر شئون مادی، در جنبه‌های معنوی انسانی نیز اثربخش سازد، در این پژوهش کوشیده‌ایم به این موضوعات بپردازیم: تبیین لزوم آینده‌پژوهی علوم انسانیِ اسلامی در دانشگاه‌های ایران؛ نقش آینده‌پژوهی در دستیابی به اهداف دانشگاه‌ها در حوزۀ علوم انسانیِ اسلامی؛ فرایند آینده‌نگاری راهبردی علوم انسانیِ اسلامی براساس نظر جوزف وروس.

هدف نگارنده در این مقاله، دستیابی به روشی استنباطی مبتنی‌بر مکتب اجتهاد جواهری، برای اکتشاف نظر شارع دربارۀ ساختارها و فرایندهای لازم در تحقق یک تمدن است. در این مقاله، پس از مفهوم‌‌شناسی «تمدن» و «اجتهاد»، به چیستی اجتهاد تمدنی پرداخته شده است که دال مرکزی آن «استنباط فرایندها» از ادله است و تمایز آن با عناوین مشابهی مانند فقه حکومتی و فقه نظام ارائه شده است. سپس با استفاده از تعمیم متعلَّق حکم از «فعل جوارحی مکلف فردی» به «کلیۀ فعل‌‌ و انفعالات و تغییرات حاصل از ساختارها و فرایندها» و تعمیم کارکرد «حجیت» از «مُعذّریّت و مُنجّزیت» به «مَدرکیت»، اثبات شده است که اجتهاد به فقه موجود اختصاص ندارد و می‌‌تواند فهم از گزاره‌‌های توصیفی و اخلاقی را هم در مقیاس خرد و هم مقیاس کلان مدیریت کند. در انتهای مقاله نیز به چگونگی اجتهاد تمدنی، با استفاده از ابزار «وضع الفاظ برای ارواح معانی» و ابزار «منطق سیستم‌‌ها» در جمع میان ادله پرداخته شده و نمونه‌‌‌‌ای از این عملیات نیز ارائه شده است.