جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

خرد و خردمندی از پربسامدترین واژه‌ها در قالب‌های مختلف اشتقاقی در نهج‌البلاغه است که موضوع‌های گوناگونی چون: دانش، بینش، خودتنظیمی، انگیزش، کارکرد اجتماعی و اخلاق را در بردارند. در این میان امام علی(ع) با بهره‌مندی از دانش الهی و برای ارتقاء جایگاه انسانی، اشکال مختلف خردورزی را در سخنان خویش به‌کار گرفته است تا تصاویری اثرگذار در ذهن انسان ایجاد کند. لذا این موضوع در آموزه­های اسلامی، به‌ویژه نهج‌البلاغه مورد تأکید قرار گرفته است. این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی و با هدف واکاوی مفهوم خرد و ویژگی‌های افراد خردمند در پرتو نهج‌البلاغه انجام شده است. نتیجه این مطالعه حاکی از آن است که دیدگاه و نگرش امـام علی(ع) به مبحث خرد و ویژگی‌های افراد خردمند کاملاً مطابق با معیارهای شناخته‌شده در این زمینه می‌باشد و تعقل، بینش، تأمل، مدیریت زندگی و یادآوری که از اهداف و موضوعات مهم خرد است، مورد اهتمام امام علی(ع) نیز واقع شده است. همچنین نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که، میانه­ روی، گشودگی به تجارب، دوستی با دانایان، مشورت کردن، دوراندیشی، بصیرت، پرهیز از بیهوده‌گویی، آگاهی، یقین و کسب دانش، بارزترین ویژگی‌های افراد خردمند از منظر نهج‌البلاغه است.

نیروهای مسلح هر کشور در حفظ امنیت و خنثی نمودن تهدیدات بالفعل و بالقوه دشمنان، نقشی حیاتی برعهده داشته و فرماند‌هان نظامی در هدایت و اثربخشی این نیروها، از جایگاهی ویژه برخوردارند که برای پیشبرد اهداف نظامی، متناسب با باورها و ارزش‌‌های ملی مکتبی خود، مؤلفه‌های روشی خاصی به کارمی‌گیرند و مسألۀ اصلی پژوهش حاضر، استخراج و ارائۀ این مؤلفه‌ها از نهج‌البلاغه بوده است. بنابراین، هدف اساسی پژوهش، کشف مؤلفه‌های روشی مدیریت نظامی نهج‌البلاغه به‌منظور تسرّی معارف علوی در متون آموزشی نظامی و نهادینه‌کردن این آموزه‌ها در روح و جان آحاد نیروهای مسلح کشور و عملیاتی‌کردن آن‌ها می‌باشد. روش انجام کار از نوع تحلیل مضمون بوده به‌گونه‌ای که ابتدا با مطالعه‌ی متن نهج‌البلاغه، اطلاعات مرتبط با مدیریت نظامی، فیش‌برداری و سپس به­صورت مفهومی کدگذاری­شده­اند. به این ترتیب، 112 کد مفهومی کشف و با ترکیب مفاهیم هم­مضمون، 17 مؤلفۀ؛ امر به معروف و نهی از منکر، مشورت با افراد متخصص، برنامه­ریزی، سازماندهی هدفمند، ایجادوافزایش انگیزه، چاره‌اندیشی، ارزیابی، مدارا همراه با قاطعیت، دلسوزی و مهربانی، حق‌مداری و قانون‌گرایی، ترغیب به‌کار، پرهیز از جنگ‌افروزی، تشویق و تنبیه به‌موقع، رسیدگی به مشکلات اقتصادی زیردستان، عذرپذیری، جاذبه ودافعه، رفتار نیک با فرمانبران تشکیل و در نهایت، با محاسبه‌ی کمّیِ مؤلفه‌ها با نرم‌افزار spss، از جهت فراوانی مفاهیم، درصد فراوانی نسبی و درصد فراوانی تجمعیِ کدهای مفهومی تشکیل دهندۀ آن‌ها، این نتایج حاصل گردید: مؤلفة امر به معروف و نهی از منکر با فراوانی 12/5 درصد، بیشترین فراوانی و مؤلفه‌های مدارا همراه با قاطعیت، ارزیابی و ارزشیابی و چاره­اندیشی در حوادث، با فراوانی 2/7 درصد، کمترین فراوانی را دارابوده­اند.

نوع نگرش امام علی(ع) به زن، ازجمله مهم‌ترین و بحث‌برانگیزترین موضوعات نهج‌البلاغه است که تاکنون صاحب‌نظران بسیاری را به قلم‌فرسایی وا‌داشته است که نظرات اغلب آنان با یکدیگر و چه‌بسا با حقیقت، فاصله بسیار دارد. در این مقاله که به دو شیوۀ توصیفی و تحلیل محتوایی انجام شده، دیدگاه محققان و ایده‌پردازان در اغلب شروح نهج‌البلاغه و نیز کتاب‌ها و مقالات علمی، بررسی و گونه‌شناسی شده و در چهار گروه فکری قرار گرفته‌اند: گروه اول سخنان امام علی(ع) را حمل به‌ظاهر کرده‌اند؛ گروه دوم با ارائۀ دلایلی به توجیه منطقی سخنان حضرت پرداخته‌اند؛ گروه دیگر انتساب کلام به حضرت را منتفی می‌دانند و گروه چهارم با نگاهی سطحی، به امام علی(ع) نسبت زن‌ستیزی داده‌اند. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که محیط جغرافیایی و شرایط زمانی، اجتماعی و دینی در شیوه تبیین کلام امام(ع) اثرگذار بوده است. با وجود شرح‌ها و پژوهش‌های فراوان، جنبه نوآوری در برخی از آن‌ها کم و یا حتی در برخی موارد تکرار سخن شارحان پیشین است. در این میان نظرات شارحان معاصر نسبت به زن منطقی‌تر بوده و افراط‌وتفریط کمتری در آن‌ها به چشم می­خورد.

افراد دارای معلولیت به عنوان قشر عظیمی از جمعیت جهان برای بهبود شرایط زندگی‌شان، نیازمند اعمال تبعیض‌های مثبت می‌باشند. ازاین‌رو جهت تضمین بهره‌مندی این افراد از حقوق و آزادی‌های اساسی، سال 1396 قانون حمایت از حقوق معلولان به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید. در این پژوهش با نگاهی به نامه امام علی (ع) به مالک اشتر نحوه حمایت حقوقی حاکم اسلامی را از این قشر آسیب‌پذیر جامعه با قانون حمایت از معلولان در ایران مورد بررسی قرار می‌دهیم. مقاله حاضـر به روش توصیفی تحلیلی و با استفاده از داده‌های کتابخانه‌ای مفاهیم موجود در متن نامه امام علی (ع) که ناظر بر مفهوم افراد دارای معلولیت و توانخواه در گذشته بوده را مورد مطالعه قرار داده و سپس به عنوان الگویی برای جوامع و حکومت‌های اسلامی مهمترین اصول اندیشه‌های حقوقی امام را در ارتباط با افراد دارای معلولیت در سه اصل: 1. الزام آوربودن رعایت حقوق افراد دارای معلولیت، 2. فراگیری حقوق نسبت ایشان و 3. حفظ کرامت انسانی مورد بررسی قرار داده است. نتایج حاکی از آن است که عناوین موجود در متن نامه را حتی اگر نتوانیم از لحاظ مفهومی توسعه داده و بر معلولان منطبق سازیم ولی از جهت مصداقی هیچ شکی وجود ندارد که عناوین این گروه نیازمند را در برگرفته و لذا احکام بیان شده توسط امام شامل این قشر آسیب‌پذیر جامعه می‌گردد. رعایت اصول فوق، نویدبخش یک جامعه اسلامی است؛ که در آن حقوق افراد مطابق با کرامت ذاتی آن­ها تامین گردیده و همه مردم در برابر قانون یکسان تلقی می‌شوند.

پرسش مقاله حاضر این است که کدام نوع دینداری و عدالت اجتماعی در نهج‌البلاغه به‌عنوان منبع اصلی اندیشه علی(ع) تبلور یافته است؟ روش پژوهش تحلیل محتوای قیاسی یا جهت‌دار است که در آن متغیرهای دینداری و عدالت اجتماعی بر مبنای نظریه‌های یینگر و راسینسکی تعریف عملیاتی شدند. دینداری بر اساس سه مقوله ستیزنده، پذیرنده و گریزنده تعریف شد که برای هر کدام یک کد به‌ترتیب واکنش رادیکال، برادری و رفاقت، و آخرت‌گرایی استخراج شد. عدالت اجتماعی به سه مقوله سوسیالیستی، لیبرالیستی و ترکیبی تقسیم گردید که برای هر کدام یک کد به‌ترتیب برابری، شایستگی فردی و انصاف مشخص گردید. از میان خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌های نهج‌البلاغه تعداد ۷۷ عبارتشامل ۳۷ مورد مرتبط با دینداری و ۴۰ مورد مرتبط با عدالت استخراج شد تا مطابق مفاهیم و مقولات نظری رمزگذاری‌ شوند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که دینداری گریزنده با ۲۰ مورد از بیشترین فراوانی در نهج‌‌البلاغه برخوردار است و در مرتبه بعد دینداری پذیرنده با ۱۱ مورد و دینداری ستیزنده با ۶ مورد قرار دارند که نشان می‌دهد نگرش امام علی به دین از تفکر رادیکال فاصله دارد. همچنین عدالت تلفیقی با ۱۷ مورد و عدالت لیبرالیستی با ۱۴ مورد به‌ترتیب دارای بیشترین فراوانی هستند و عدالت سوسیالیستی با ۹ مورد در مرتبه سوم قرار دارد. بدین‌ترتیب، دیدگاه علی(ع) نسبت به دینداری و عدالت اجتماعی با هم هماهنگ است از این جهت که با دور شدن از تفکرات رادیکال مذهبی و سیاست‌های یک‌جانبه لیبرالیستی و سوسیالیستی در جهت توازن زندگی این‌جهانی و آن‌جهانی حرکت می‌کند.

تقطیع نهج‌البلاغه همواره زمینه‌ای را فراهم کرد تا برخی بدون توجه به سایر اجزاء، نظریه‌هایی تقریر کرده و به نهج‌البلاغه نسبت دهند. حکمت 467 نهج‌البلاغه که برخی آن را در مدح خلیفه دوم ذکر کرده‌اند، در حوزه فضای صدور، سند و دلالت دارای چالش‌های متعددی است، هم‌چنان‌که کلامی دیگر منسوب به علی (ع) در منابع اهل‌سنت و با معنای مشابه کلامی، نیازمند بررسی صحت و سقم این دیدگاه است؛ مقاله حاضر با روش توصیفی-تحلیلی دیدگاه‌ها درباره هر دو کلام و بررسی آراء متعدد، این دو بیان را در راستای هم مورد ارزیابی قرار داده است و نتایج به‌دست‌آمده بیانگر این مطلب هستند که منبع نقل سیدرضی در این دوره موجود نیست و کلام ذکر شده در مصادر اهل‌سنت، دارای اشکالات متعدد ضعف سندی و محتوایی است و نمی‌تواند مستندی برای نهج‌البلاغه باشد و آنچه برخی در باب استناد کلام مذکور به نامه حضرت در جریان شهادت محمدبن ابی‌بکر پنداشته‌اند، قابلیت استناد ندارد. از سوی دیگر کلام منسوب به عایشه با مضمون دو کلام و با توجه به دیدگاه عده‌ای از پژوهشگران شیعی، انتساب این سخن به علی (ع) را به‌شدت دچار تردید می‌کند.

استعاره‌ در گفتمان دینی ابزاری پویا برای سازماند‌هی مفاهیم انتزاعی به‌شمار می‌رود. زبان دین، زبانی استعاری است؛ چراکه تصویر استعاری، مبتنی بر نوعی روشن‌گری مفهومی است که در بیان ادراک‌های شهودی و نیز شناخت لایه‌های مفهومی مقولات انتزاعی که در تفکر دینی به‌وفور یافت می‌شود، بستری مناسب فراهم می‌آورد. «قلب» نیز از جمله مقولات انتزاعی است که در آیات و روایات بسیاری با تکیه بر زبان استعاری، جنبه‌هایی از حقیقت و ماهیت آن تبیین شده است. جایگاه و ارزش «قلب» تا حدی است که در اندیشه و تفکر عرفانی آن را حقیقت و گوهر وجود انسان، و مرکز علم و معرفت دانسته‌اند و همین امر ضرورت بررسی جهان‌بینی و اندیشه علوی در مفهوم‌سازی «قلب» را دوچندان می‌نماید. بر این اساس، پژوهش حاضر بر پایه نظریه استعاره شناختی لیکاف و جانسون به بررسی دیدگاه امام علی(ع) درباره مفهوم «قلب» پرداخته و سعی بر آن دارد، ابعاد شناختی و ساختار هستی‌شناختی «قلب» در نهج‌البلاغه را توصیف ‌نماید. بررسی استعاره‌های موجود نشان از آن دارد که قلمرو شناختی «قلب» در نهج‌البلاغه بسیار گسترده است و امام علی(ع) برای تبیین معنای شناختی «قلب» از انواع استعاره‌های هستی‌شناختی بهره برده است. مفهوم‌پردازی‌ «قلب» در نهج‌البلاغه بیشتر بر مبنای شخصیت‌بخشی به کمک ویژگی‌ها و اندام‌های جسمی، مانند چشم و گوش استوار شده است، پس از آن مظروف‌پنداری «قلب» از بسامد بالایی برخوردار است.