جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فرهنگ انتظار در عین کارآمدی و جایگاه ویژه‌ای که در جامعه بشری به‌ویژه مسلمانان دارد، مانند هر پدیده فرهنگی دیگری با آسیب‌هایی مواجه و نیازمند آسیب‌شناسی است. از سوی دیگر دستیابی به نظریه انتظار از دیدگاه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای نیازمند تبیین همه‌جانبه به ویژه آسیب‌شناسی آن از نگاه ایشان است. در این میان سابقه تاریخی انتظار و مهدویت در میان مسلمانان و اهتمام و نگاه ویژه مقام معظم رهبری به دانش تاریخ، آسیب‌شناسی تاریخی انتظار از نگاه ایشان را اهمیت مضاعف می‌بخشد. نگاهی به سخنان حضرت آیت‌الله خامنه‌ای درباره مهدویت و انتظار نشان می‌دهد ایشان با حساسیت ویژه‌ای به آسیب‌شناسی تاریخی انتظار توجه داشته و بر دوری از این آسیب‌ها تاکید کرده‌اند. مباحث خرافی و غیر علمی، ادعاهای دروغین در این‌باره مانند ادعای مهدویت و یا رویت و دیدار با امام مهدی عجّل الله تعالی فرجه و الشّریف و نیابت از طرف آن حضرت از نکاتی است که می‌توان به عنوان آسیب‌های تاریخی به آنها اشاره کرد که هم در تاریخ اسلام نمونه‌های فراوان دارد و هم حضرت آیت‌الله خامنه‌ای بر توجه به آنها و جلوگیری از پیدایی یا افتادن در آن تاکید دارند. در این نوشتار بر آنیم تا آسیب‌های تاریخی انتظار را کاویده و با بررسی سخنان معظم له در باب انتظار این موضوع را از دیدگاه ایشان تبیین نموده و به این پرسش پاسخ دهیم که دیدگاه ایشان در این‌باره چگونه است؟

دجّال به عنوان یکی از شخصیت‌های آخرالزمانی نمایانگر شر در مقابل منجی عدالت‌گستر، از مفاهیم مشترک و پرچالش در الهیات اسلامی و مسیحی محسوب می‌شود. با این تفاوت که در اناجیل از آن با صراحت سخن به میان آمده در حالی‌که در قرآن، اشاره‌ای به آن نشده است؛ شاید همین نخستین دلیل بروز اختلاف‌نظرها و چالش‌ها پیرامون دجال و مسائل مرتبط با آن باشد. در این میان، در منابع روایی به‌ویژه جوامع حدیثی اهل‌سنت، جزئیات فراوانی دربارۀ دجال نقل شده است. اندیشمندان مسلمان با توجه مبانی فقه الحدیثی، پیرامون شخصیت و ویژگی‌های ظاهری دجال، زمان و مکان خروج او و وقایع مرتبط با آن دیدگاه‌های یکسانی ندارند. در این میان، رشید رضا با وجود دلبستگی به مبانی فکری سلفیه، رویکردی انتقادی به حدیث داشته و عقل‌گرایی را به عنوان مهم‌ترین مولفه سنجه‌ی روایات مطرح می‌کند. او احادیث دجال را به دلیل تعارض با سایر روایات، مخالفت با قرآن و ادلۀ عقلی، دارای اشکال و در نهایت جعلی می‌داند. پژوهش پیش‌رو به شیوۀ تحلیل محتوا سعی دارد ابتدا یک تصویر کلی از موضوع دجال در میان اندیشمندان امامیه و اهل‌سنت به تصویر کشیده و سپس ضمن انتقال دقیق دیدگاه رشید رضا به نقد آن بپردازد.

از برجسته‌ترین آسیب‌ها در حوزۀ نقل روایات، ورود روایات برساخته و نیز دستبرد در روایات صادر از معصومین علیهم السّلام است. و این، البته یکی از جبران‌ناپذیرترین آسیب‌های ممکن در تاریخ اسلام، است که خود سبب شده تا سند و متن برخی روایات از جایگاه بلند اعتماد به زیر آمده، همواره با نگاه تردیدآلود، دیده شوند. یکی از عرصه‌هایی که با ورود این آفت، آسیب‌های جدّی دیده، روایات و بحث مهدویت است. اگرچه همواره معصومین علیهم السّلام تلاش‌های وافری در زمینه پرهیز مردم از این آسیب از خود نشان دادند، اما ورود این معضل برخی از گستره‌های معارف مهدوی را دستخوش دگرگونی‌هایی اگرچه اندک ساخته است. این پژوهش در بازنمایی میزان این تاثیر در برخی از این گستره‌ها سامان گرفته و پس از بررسی برخی شواهد روایی به تحلیل سند و محتوای آنها پرداخته است. یافته‌های پژوهش؛ حاکی از آن است که در مواردی که قطع به صدور روایت از معصوم علیه السّلام حاصل نمی‌شود، و احتمال وضع و تحریف به میان می‌آید، دقت و تامل در منبع، سند و محتوای روایت امری بایسته‌تر می‌نماید، چرا که بیشتر آسیب‌هایی که آموزه‌های مهدویت را در بر گرفته است، معلول همین جعل و تحریف در روایات مزبور است. و این آسیب‌ها، بر کارایی آموزه‌های یادشده تاثیر منفی و معناداری دارد.

روایتی درباره وصیت شب رحلت پیامبر در کتاب الغیبة طوسی وارد شده است و احمدبن اسماعیل بصری با تمسّک به آن، ادعای «وصایت» کرده و با این ادعا که اصل در راوی مسلمان بر عدالت است مگر خلافش ثابت شود، مدعی صحت سند حدیث وصیت شده است. بر همین اساس در نوشته حاضر که در آن جمع‌آوری داده‌ها به صورت کتابخانه‌ای بوده و تحقیق به گونه توصیفی تحلیلی انجام شده است، درباره سه مسئله بحث شده که عبارتند از: 1. بررسی قول به اصالة العدالة در رجال؛ 2. بررسی نسبت قول به اصالة العدالة در شاهد به برخی از بزرگان شیعه؛ 3. بررسی نسبت قول به اصالة العدالة در راوی به برخی از بزرگان شیعه. براساس یافته‌ها دراین تحقیق، اصالة العدالة در سه مسئله یاد شده نه تنها از برخی آیه‌ها و روایت‌ها و اجماع و سیره نبوی قابل استفاده نیست، بلکه طبق ادله یاد شده و برخی ادله عقلائی، اصل اولی در هر مسلمانی عدم اطلاع از فسق و عدالت اوست تا این‌که یکی از این دو با دلیل ثابت شود. در نتیجه اصالة العدالة در هیچ کدام از سه مسئله مورد بحث قابل اثبات نبوده و توقف قول تحقیق است تا هر یک از فسق یا عدالت ثابت گردد.

یکی از روایات متواتر رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم که بر امامت بلافصل علی بن ابی‌طالب علیه السّلام دلالت دارد، حدیث «علیّ ولیّ کل مومن بعدی» است. این حدیث را که رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم در جریان سپاهیان یمن بیان داشته‌اند، بیش از ده نفر از صحابه از آن حضرت نقل کرده‌اند، و در منابع دست اول امت اسلامی ثبت شده است. قید «بعدی» یا «من بعدی» در این حدیث موجب شده تا دانشمندان اهل‌سنت نتوانند کلمه «ولیّ» را در این حدیث بر معنای محبت و نصرت حمل کنند. از آن‌جا که سایر معانی «ولیّ» نیز با این حدیث تناسب ندارد، تنها راه باقی مانده آن است که کلمه «ولیّ» را در این حدیث بر معنای سرپرستی، تصرف در امور، و امامت حمل کرده، و روایت را دلیل امامت بلافصل امام علی بن ابی‌طالب علیه السّلام قرار دهیم، و این حقیقتی است که برخی از عالمان اهل‌سنت نیز به آن اذعان کرده‌اند.

عثمان بن سعید یکی از اجزای اصلی نهاد وکالت بود که در دوران زندگی امام عسکری علیه السّلام و ابتدایی غیبت صغری به عنوان وکیل درجه یک امامیه طرح شد. وی در دوران امام عسکری علیه السّلام به عنوان توانست بسیاری از مهمات این دوران از جمله امور مالی را به فرمان امام به انجام برساند و در غیبت صغری نیز سعی وافری داشت تا مشکلات به وجود آمده پیرامون غیبت امام دوازدهم را به کمک امام مهدی عجّل الله تعالی فرجه الشّریف و برخی دیگر از کارگزاران ایشان مرتفع سازد. در تاریخ شیعه نقش‌آفرینی او به اندزه‌ای بود که می‌توان عثمان را از جمله حلقه تکمیل تاریخ شیعه امامی دوره غیبت و دوره حضور در نظر گرفت که با فرمان‌پذیری از امامان دوره خود علاوه بر رفع بسیاری از مشکلات امامیان در این دوران، نام خود را به عنوان یکی از اثرگذارترین وکلای ائمه علیهم السّلام جاودان سازد.

اهمیت و جایگاه انتظار موجب شده تا در روایات از آن به برترین اعمال امت، بافضیلت‌ترین و بهترین عبادات و برترین جهاد امت، یاد شود. بر این اساس انتظار دارای آثار فردی و اجتماعی مختلفی است‌که در حوزه‌های مختلف دارای تاثیر است. با شناخت آثار و ابعاد مختلف انتظار و وظایف منتظران می‌توان در سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی برای آینده جامعه اسلامی به منظور احیای تمدن اسلامی از آن کمک گرفت. از این‌رو در نوشته پیش‌رو به این سوال پاسخ داده می‌شود که«از منظر مقام معظم رهبری(مدظله العالی) انتظار چه آثاری دارد و منتظران دارای چه وظایفی‌اند؟ به این پرسش از این منظر تاکنون پاسخ داده نشده است. برای تبیین پاسخ به آثار مکتوب و منقول معظم له مراجعه گردیده و از روش توصیفی و تحلیلی بهره گرفته شده است. از مهم‌ترین نوآوری‌های این تحقیق، تبیین و تبویب آثار انتظار و وظایف منتظران براساس منظومه فکری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای(مدظله العالی) است.